Μέρος Δεύτερο
Ανοικτή επιστολή Νο 5
Μετά την ολοκλήρωση του 1ου κύκλου των ανοικτών επιστολών μας 1,1α,1β,1γ,1δ, 2,2α, 3, 4 και 4α και την δημοσίευση τους, εγκαταστήσαμε πλήρως όλες τις εργασίες μας και την σχετική αλληλογραφία στην ιστοσελίδα μας thomasgkatzoflias.wordpress.com με τον τίτλο “Η Πολιτεία της Ουτοπίας” και συνεχίζουμε την δημοσίευση του 2ο κύκλου :
Σήμερα ως συντελεστές της παρούσης επιστολής, άνθρωποι που έχουμε φτάσει πια σε ώριμη ηλικία, θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στον ερωτηματικό τίτλο της παρούσας επιστολής βασιζόμενοι στις γνώσεις της εμπειρίας, στις διδαχές που είχαμε στα σχολεία μας, στα σπίτια μας, στην βιβλιογραφία και στις γνώσεις και τα εφόδια που αποκτήσαμε με επαγγελματικές μας σπουδές και τις οποίες κάποιοι από μας, είχαμε την τύχη να διδάξουμε. Στόχος μας να ξεδιπλώσουμε, αναπτύξουμε και εξετάσουμε, όπως εμείς βλέπουμε, σκεφτόμαστε και αισθανόμαστε, τα κριτήρια αξιολόγησης της Ελληνικής γλώσσας και γραφής. Κι αυτό γιατί η γλώσσα είναι κύριο στοιχείο της ταυτότητας ενός λαού και βασικό σημείο αναφοράς για την περασμένη, τη σύγχρονη και τη μελλοντική πορεία του και σύμφωνα με τον Austin γλώσσα σημαίνει πράξη, όπως και σύμφωνα με την διακήρυξη του Wittgenstein ο κόσμος μας είναι η γλώσσα μας.
Θα παραθέσουμε την ιστορική πορεία της Ελληνικής γλώσσας, η οποία σμιλεύτηκε επί αιώνες στην έκφραση λεπτών εννοιών της φιλοσοφίας και της επιστήμης, του πολιτικού λόγου και των πολιτειακών θεσμών, σύνθετων εννοιών του ευαγγελικού λόγου και της πατερικής θεολογίας, καθώς και βαθέων στοχαστικών εννοιών του αρχαίου δράματος, του θεάτρου, της πεζογραφίας και της ποίησης. Της γλώσσας η οποία, θα αποσπασθεί από τις λοιπές ινδοευρωπαϊκές γλώσσες εν τη γενέσει της, θα βρει στη γλώσσα των Πρωτοελλήνων, γλωσσικό υπόστρωμα πάνω στο οποίο θα συστήσει τα βασικά στοιχεία της δομικής της ταυτότητας, θα πορευτεί μέσα από συγκρούσεις πολιτιστικές με διαφοροποιήσεις, που επιβάλλουν ποικίλοι παράγοντες όπως χρονικοί, ατομικοί, κοινωνικοί, πολιτειακοί, πολιτικοί, πολιτιστικοί και κυρίως γεωγραφικοί, χωρίς να αλλοιωθεί η δομική της φυσιογνωμία και ως ζων οργανισμός θα καταφέρει να μετατραπεί συν τω χρόνω σε μια σημαντική πολιτισμική Ευρωπαϊκή γλώσσα. Στόχος μας επίσης είναι να αναδείξουμε ότι μέσα από την μακραίωνη πορεία της, ως εκφραστής του Ελληνικού πνεύματος και πολιτισμού – απαριθμεί 4.000 χρόνια προφορικής παράδοσης και 3.500 γραπτής και εξακολουθεί να υπάρχει όχι μόνο στην Ελλάδα – έχει και μια δεύτερη ζωή : το αλφάβητό της, το λεξιλόγιό της, το συντακτικό της, τα λογοτεχνικά της είδη, τη φιλοσοφία της, την εννοιολογική της ακριβολογία, στοιχεία που είναι παρόντα σε όλες τις γλώσσες..
Η ποιητική Ομηρική Ελληνική γλώσσα, χωρίς να είναι η πρώτη γλώσσα των Ελλήνων, είναι όμως η λογοτεχνική γλώσσα που ένωσε την διαλεκτική γλώσσα των Πρωτοελλήνων, αυτή που ακολούθησε τη Γραμμική Α και τη Γραμμική Β, και μετά την Ομηρική ακολούθησε η Αττική, η οποία και δημιούργησε τις προϋποθέσεις για να μεταφερθεί όλη η γνώση στην ανθρωπότητα. Οι επιστήμες, τα πολιτεύματα, η δημοκρατία, η ελευθερία, η ειρήνη, το εύ αγωνίζεσθε, οι Ολυμπιακοί αγώνες, τα παναθήναια, η κοινωνική δομή των πόλεων και κρατών, οι τέχνες, η λογοτεχνία, το θέατρο, ο λόγος, η ποίηση, ό,τι δηλαδή σήμερα εννοείται στην ανθρωπότητα με την λέξη ”πρόοδος’’ έχει διοχετευτεί μέσω της γλώσσας από το Ελληνικό πνεύμα σε όλη την ανθρωπότητα.
Ταυτόχρονα οι Έλληνες μεριμνούν και για την διάσωση αυτού του πολιτισμού με τις κατάλληλες υποδομές και επινοήσεις για την άμυνα των πόλεών τους από οποιονδήποτε επιβουλεύονταν την ευημερία και την ευμάρεια τους. Με αυτόν τον τρόπο στις Θερμοπύλες και στον Μαραθώνα απέτρεψαν τους βαρβάρους να καταστρέψουν τον ανθίζοντα ελληνικό πολιτισμό και κατά προέκταση να καταλάβουν την Ευρώπη (βάρβαρος = ηχομιμητική λέξη η οποία στην μεν αρχαία ιστορία σημαίνει αυτός που ανήκει σε ένα αλλόγλωσσο έθνος ή φυλή, στην δε βυζαντινή ιστορία, αυτός που κατοικούσε έξω από τα σύνορα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και θεωρούνταν καθυστερημένος και απολίτιστος).
Ο Χρυσός Αιώνας του Περικλή (5ος π.Χ.) έβαλε την σφραγίδα του για την διαχρονικότητα και το αστείρευτο του Ελληνικού πνεύματος (Γράφει ο ιστορικός Ολλανδός και Αμερικάνος LOON HENDRIE VAN μεταξύ των άλλων: “Η Ελλάς κατάφερε μέσα σε λιγότερο από δύο αιώνες να προικίσει τον κόσμο μας με ένα τέλειο σκελετό για όλα τα πνευματικά ενδιαφέροντα“).
Στη συνέχεια ο Μέγας Αλέξανδρος και οι συνομήλικοι στρατηγοί του, πτυχιούχοι της Σχολής Αριστοτέλη μετέφεραν αυτόν τον πλούτο των γνώσεων σ’ όλο τον τότε γνωστό κόσμο. Κατά την διάρκεια της εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου τη Σχολή του Αριστοτέλη την εκπροσωπούσε ο ανιψιός του ο Καλλισθένης, ο Απροσκύνητος (βλέπε βιβλιογραφία έχει ενδιαφέρον) από την Όλυνθο, ο οποίος μεταλαμπάδευε στους λαούς της Ανατολής τις ιδέες και τα ιδεώδη που υποστήριζε ο Αριστοτέλης στη Σχολή του, στηριζόμενος σε επεξεργασμένη γνώση προερχόμενη μέσα από τα βάθη των χρόνων και την αναγωγή τους ιστορικά από τους Υλοζωιστές μέχρι τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα και βάσει των οποίων γαλουχήθηκε ο ίδιος ο Αλέξανδρος και οι διάδοχοί του. Βέβαια ως αντιπρόσωπος όλου του Ελληνισμού στράφηκε ο Αλέξανδρος προς την Ανατολή με 45.000 στρατιώτες, εκ των οποίων το 1/3 Μακεδόνες και τα 2/3 από τις άλλες ελληνικές πόλεις, και επιχείρησε να ελευθερώσει τους λαούς από τις 20 σατραπείες (khshatra=χσαντραπ) της αυτοκρατορικής Περσίας, από όπου και είχαν ξεκινήσει οι Ελληνοπερσικοί πόλεμοι (492 π.χ) και ειδικά τους Ίωνες και Αιολείς και έτσι δημιούργησε μία αυτοκρατορία της οποίας η Μακεδονία ήταν το πρότυπο για την στρατιωτική οργάνωση. Στην Περσία επέτρεψε να κρατήσει την πολιτική και οικονομική της διοίκηση και όλες μαζί οι ελληνικές πόλεις έδωσαν τον τόνο και την επικράτηση του Ελληνικού πολιτισμικού πνεύματος, την Ελληνική γραφή και την Ελληνική γλώσσα.
Η Ελληνική γλώσσα, η Ελληνική γραφή, ο Ελληνικός πολιτισμός και το Ελληνικό πνεύμα αφομοιώθηκαν από τον τότε γνωστό κόσμο, με αποτέλεσμα η Παγκόσμια Ιστορία να γράψει με χρυσά γράμματα για τους μετέπειτα ελληνιστικούς χρόνους. Ο ηγετικός ρόλος του Ελληνισμού μέσα στον ελληνιστικό κόσμο είχε δημιουργήσει ήδη πριν από τη ρωμαϊκή κατάκτηση τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη μιας οικουμενικής ιδέας. Στα δε ιερά Ευαγγέλια οι Άγιοι Απόστολοι σημείωσαν την γνωστή ρήση που είπε ο Ιησούς Χρηστός όταν τον πληροφόρησαν ότι θέλουν να τον δουν Έλληνες: «Ελήλυθεν η ώρα ίνα δοξασθή ο Υιός του Ανθρώπου». Ενώ οι πρώτοι μεγάλοι θεωρητικοί του Χριστιανισμού, οι πατέρες της Εκκλησίας, που όλοι τους είχαν βαθειά ελληνική μόρφωση, αισθάνθηκαν την ανάγκη να χρησιμοποιήσουν στοιχεία του Ελληνικού πολιτισμού και της Ελληνικής παιδείας, γλώσσας, διαλεκτικής και ρητορικής τέχνης, για τη διάδοση του Χριστιανισμού, για τη διατύπωση και θεμελίωση των δογμάτων του και για να στηρίξουν την άμυνα του. Με τις μορφές ακόμα της ελληνιστικής τέχνης οι πρώτοι χριστιανοί τεχνίτες εκφράζουν τον καινούργιο ιδεολογικό τους κόσμο (Νίκος Σβορώνος, Το ελληνικό έθνος – Γένεση και διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού, Εκδ. Πόλις, Αθήνα 2004). Σε συνέχεια, ο πολιτισμός της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, που κατέκτησε τον τότε γνωστό κόσμο, αφομοιώθηκε και αυτός με την σειρά του από τον Ελληνικό πολιτισμό, περνώντας στη συνέχεια και απρόσκοπτα στο Ελληνικό Βυζάντιο.
Η βυζαντινή περίοδος της Ελληνικής γλώσσας απηχεί πολιτιστικά τη ζωή και τη δράση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με την ισχύ, την οικουμενικότητα, την υλική και την πνευματική ανάπτυξη και την περιπετειώδη πορεία της. Το λεξιλόγιο αυτής είναι ο χώρος όπου κατεξοχήν αποτυπώνονται όλες οι εξωγλωσσικές περιπέτειες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η αναπόφευκτη συνάντησή της με πολλούς λαούς και γλώσσες αφήνει την οριστική σφραγίδα της μέσα από γλωσσικά δάνεια, δημιουργώντας προϋποθέσεις νέων παραγωγικών γλωσσικών σχηματισμών. Η Ελληνική γλώσσα λειτουργεί εκ παραλλήλου ως βασική πηγή δανεισμού για πολλές γλώσσες. Σε μια αμφίδρομη σχέση επηρεάζεται από τη Λατινική, αλλά και από δυτικές λατινογενείς γλώσσες και ταυτόχρονα τις επηρεάζει.
Η Ελληνική γραφή και η Ελληνική γλώσσα ήταν τα επίσημα εργαλεία για 1800 χρόνια στον τότε γνωστό κόσμο, από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου μέχρι την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς. Αυτός όλος ο πλούτος της γραφής, της γλώσσας του πολιτισμού και του πνεύματος, μαζί με πολλούς Έλληνες λόγιους, επιστήμονες, επιχειρηματίες, έμπορους, μεταφέρθηκε στην Κεντρική Ευρώπη και στη χώρα των Τσάρων και τους βοήθησε πρωταγωνιστικά να ξεφύγουν από τον Μεσαίωνα. Στην συνέχεια από τους μετανάστες μεταφέρθηκε στην Αμερικανική Ήπειρο και φαίνεται αμέσως ότι τα πρώτα Πανεπιστήμια των ΗΠΑ (όπως το Κολούμπια, από τα αρχαιότερα) έδειχναν και δείχνουν τον ελληνικό πλούτο στις βιβλιοθήκες και τα μουσεία. Βέβαια σήμερα η παρουσία του Ελληνικού πνεύματος βρίσκεται σ’ όλα τα Πανεπιστήμια του κόσμου,.
Κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ο Ελληνικός πολιτισμός, η γλώσσα και γραφή άντεξαν ακόμη και μέσα στην βαρβαρότητα του καθεστώτος της σκλαβιάς, των 400 χρόνων. Η Ελληνική γλώσσα διατήρησε το κύρος της μέσω μιας μικρής ελίτ και μιας μικρής ελληνικής αριστοκρατίας, των Φαναριωτών, καθώς και μέσω των Ελλήνων διαφωτιστών, των λογίων και διδασκάλων του γένους. Αυτή η κουλτούρα και τα γονίδια αυτών των ανθρώπων απάλλαξαν –ΝΑΙ απάλλαξαν- από τον μόνιμο ζυγό ολόκληρη την Ευρώπη, με τους Κολοκοτρωναίους και Παπαφλέσιδες απομακρύνοντας στο τέλος με μεγάλες θυσίες ακόμη και τους Ιμπραημίδες της Αιγύπτου (όπως παρόμοιο φαινόμενο έχουμε και στην Ιβηρική χερσόνησο).
Στην σκυτάλη για την Ελευθερία και τον πολιτισμό της ανθρωπότητας οι Έλληνες πρωταγωνιστούν στους δύο παγκόσμιους πολέμους και αναγκάζουν τον Τσώρτσιλ να πει την γνωστή ρήση «οι ήρωες πολεμούν ως Έλληνες», η δε ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ GANEL CANDE γράφει: “Οι Έλληνες κατέπληξαν τον κόσμο με ένα Μαραθώνιο κανείς δεν θα τολμούσε να προείπει, ότι οι Έλληνες, που 500 χρόνια π.Χ. είχαν ρίξει στην θάλασσα τους Παντοκράτορες Πέρσες, θα επαναλάμβαναν κατά το 1940 αυτό το κατόρθωμα”, η δε εφημερίδα TAIMΣ, του ΛΟΝΔΙΝΟΥ γράφει: “Δεν είναι μόνο φίλος εις καιρόν ευτυχίας, αλλά πιστός σύμμαχος και εις καιρόν δυστυχίας. Επομένως η οφειλή μας προς το γενναίο και ποιοτικό λαό της Ελλάδος είναι μεγάλη”. Οι Τουρκικές εφημερίδες Ικδάμ και Βακήτ γράφουν τον Οκτώβριο του 1940 αντίστοιχα “Ζήτω η Ελλάς! Είμαστε περήφανοι, γιατί έχουμε συμμαχία με ένα τέτοιο έθνος” και ακόμη “Οι Έλληνες δίνουν αλησμόνητο, για όλο τον κόσμο, παράδειγμα γενναιότητας», ο Ραδιοσταθμός της Μόσχας 4/1942 “Πολεμήσατε μικροί εναντίον μεγάλων και επικρατήσατε, δεν ήταν δυνατόν να γίνει διαφορετικά, γιατί είσαστε Έλληνες”, ο δε ΝΤΕ ΓΚΩΛ είπε : «Αναμφισβήτητα δικαιώματα δημιουργούν στην Ελλάδα ο αγών και τα κατορθώματα τους»
Βέβαια όχι μόνο μέχρι σήμερα, αλλά και σήμερα το Ελληνικό Έθνος προσφέρει στον πολιτισμό της ανθρωπότητας, προσθέτοντας, ακόμη και συγκυριακά, εξαιτίας της οικονομικής κρίσης μια στρατιά 500.000 ελληνοπαίδων, με επαρκέστατα προσόντα στην Δύση και όχι μόνο, επιβεβαιώνοντας τον Άγγλο καθηγητή PEN DION KOLIN που γράφει : “Τα νιάτα του κόσμου είναι ο Ελληνικός λαός”.
Η διαχρονικότητα, το αστείρευτο, το συνεχιζόμενο Ελληνικό πνεύμα, χωρίς διακοπή χιλιετίες τώρα, δείχνει ότι είναι πέραν της ανθρώπινης δύναμης και γι αυτό το λόγο δεν μπορεί να χαθεί, να καταστραφεί, να εξαφανισθεί με ανθρώπινη δύναμη. O RICHEPIN JEAN της Γαλλικής Ακαδημίας γράφει : ” Η τελευταία λέξη της γης, όταν θα αφήνει την τελευταία της πνοή, θα είναι η Ελλάς”.
Επειδή υπάρχει περίπτωση να θεωρηθούμε υπερβολικοί στα γραφόμενα μας ή να πηγαίνουμε σε λάθος διαδρόμους και εκτιμήσεις της Ιστορίας, αφήνουμε παρακάτω να μας πουν οι κατά καιρούς σοφοί του κόσμου τις θέσεις και απόψεις για την Ελληνική γλώσσα, την Ελληνική γραφή, τον Ελληνικό πολιτισμό και το Ελληνικό πνεύμα :
-Μάρκος Τίλλιος Κικέρων (ο επιφανέστερος άνδρας της αρχαίας Ρώμης): “Εάν οι θεοί μιλούν, τότε σίγουρα χρησιμοποιούν την γλώσσα των Ελλήνων”.
-Γκαίτε (ο μεγαλύτερος ποιητής και πεζογράφος της Γερμανίας): “Άκουσα στον Άγιο Πέτρο της Ρώμης το Ευαγγέλιο σε όλες τις γλώσσες. Η Ελληνική αντήχησε άστρο λαμπερό μέσα στη νύχτα”.
-Claude Furiel (Κλαύδιος Φώριελ, Γάλλος Ακαδημαϊκός και ποιητής): “Η Ελληνική έχει ομοιογένεια σαν την Γερμανική, είναι όμως πιο πλούσια από αυτήν. Έχει την σαφήνεια της Γαλλικής, έχει όμως μεγαλύτερη ακριβολογία. Είναι πιο ευλύγιστη από την Ιταλική και πολύ πιο αρμονική από την Ισπανική. Έχει δηλαδή ότι χρειάζεται για να θεωρηθεί η ωραιότερη γλώσσα της Ευρώπης”.
-Έλεν Κέλλερ (διάσημη τυφλή Αμερικανίδα συγγραφέας): “Αν το βιολί είναι το τελειότερο μουσικό όργανο, τότε η Ελληνική γλώσσα είναι το βιολί του ανθρώπινου στοχασμού“.
-Margarite Yourcelar (Μαργαρίτα Γιουρσέλ (Γαλλίδα συγγραφέας και ακαδημαϊκός): “Αγάπησα αυτή τη γλώσσα την ελληνική για την εύρωστη πλαστικότητα της, που κάθε της λέξη πιστοποιεί την άμεση και διαφορετική επαφή της με τις αλήθειες και γιατί ό,τι έχει λεχθεί καλό από τον άνθρωπο, έχει ως επί το πλείστον λεχθεί σ αυτή την γλώσσα.»
-Schiller (Γερμανός ποιητής, ιστορικός και φιλόσοφος): “Καταραμένε Έλληνα, τα βρήκες όλα, φιλοσοφία, γεωμετρία, φυσική, αστρονομία τίποτα δεν άφησες για μας”.
-Βολταίρος (Γάλλος διαφωτιστής) : “Είθε η Ελληνική γλώσσα να γίνει κοινή όλων των λαών”.
-E.Norden (Γερμανός φιλόλογος): “Εκτός από την Κινέζικη και την Ιαπωνική, όλες οι άλλες γλώσσες διαμορφώθηκαν κάτω από την επίδραση της Ελληνικής, από την οποία πήραν εκτός από πλήθος λέξεων, τους κανόνες και την γραμματική“.
-Ο. Βαντρούσκα (καθηγητής Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης) : “Για ένα Ιάπωνα ή Τούρκο, όλες οι Ευρωπαϊκές γλώσσες δεν φαίνονται ως ξεχωριστές, αλλά ως διάλεκτοι μιας και της αυτής γλώσσας της Ελληνικής”.
-Wile Durant (Αμερικανός ιστορικός και φιλόσοφος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Columbia) : ” Το αλφάβητο μας προήλθε εξ Ελλάδος δια της Κύμης και της Ρώμης. Η γλώσσα μας βρίθει Ελληνικών λέξεων. Η επιστήμη μας σφυρηλάτησε μια διεθνή γλώσσα δια των Ελληνικών όρων. Η γραμματική μας και η ρητορική μας, ακόμα και η στίξη και η διαίρεση εις παραγράφους…… είναι ελληνικής εφεύρεσης. Τα λογοτεχνικά μας είδη είναι Ελληνικά , το λυρικό, η ωδή, το ειδύλλιο, το μυθιστόρημα, η πραγματεία, η προσφώνηση, η βιογραφία, η ιστορία, και προ πάντων, το όραμα και όλες σχεδόν αυτές οι λέξεις είναι Ελληνικές”.
-Φραγκίσκος Λιγκόρα (Ιταλός καθηγητής Πανεπιστημίου και πρόεδρος της Διεθνούς Ακαδημίας προς διάδοση του Πολιτισμού) : “Έλληνες να είστε περήφανοι που μιλάτε την Ελληνική γλώσσα ζωντανή και μητέρα όλων των άλλων γλωσσών. Μην την παραμελείτε, αφού αυτή είναι ένα από τα λίγα αγαθά που μας έχουν απομείνει και ταυτόχρονα το διαβατήριο σας για τον Παγκόσμιο Πολιτισμό”.
-Jacgueline de Romilly (Δάσκαλος, καθηγήτρια Πανεπιστημίων, Ακαδημαϊκός, ονομάστηκε επίσημα πρέσβης του Ελληνισμού): “Όποιος σκέπτεται σήμερα, σκέπτεται Ελληνικά, έστω κι αν δεν το υποπτεύεται”.
-U. Wilamoiwitz (Ούλριχ Βιλαμόβιτς, καθηγητής Πανεπιστημίων, κλασικιστής, Πρώσος, ομιλούσε μεταξύ των άλλων γλωσσών και την αρχαία ελληνική γλώσσα): “Κάθε λαός είναι περήφανος για την πνευματική του κτήση. Αλλά η ελληνική φυλή στέκεται ψηλότερα από κάθε άλλη, διότι έχει τούτο το προσόν, να είναι η μητέρα παντός πολιτισμού”.
-Brun Jean (Γάλλος φιλόσοφος, καθηγητής της Dijon): “Οι ρίζες του δέντρου της ζωής και της γνώσης βρίσκονται στη γη της Ελλάδος”.
-Γκαίτε (Παγκοσμίου αναστήματος) : “Η Ελλάδα για την ανθρωπότητα είναι ό,τι είναι η καρδιά και ο νους για τον άνθρωπο”.
-Ροζέ Γκαρωντύ (Γάλλος φιλόσοφος, καθηγητής Πανεπιστημίου, συγγραφέας, πολιτικός) : “Όλοι οι άνθρωποι του πνεύματος στη Δύση θεωρούμε την Ελλάδα μητέρα μας”.
-‘Έρασμος (Ολλανδός Αναγεννησιακός, ανθρωπιστής, καθολικός ιερέας, θεολόγος, δάσκαλος): ” Δεν θα ήμασταν τίποτα χωρίς τους Έλληνες”.
-Φρειδερίκος Σαγκρέδο (Βάσκος καθηγητής γλωσσολογίας-Πρόεδρος της Ελληνικής Ακαδημίας της Βασκωνίας) : “Η Ελληνική γλώσσα είναι η καλύτερη κληρονομιά που έχει στη διάθεση του ο άνθρωπος για την ανέλιξη του εγκεφάλου του. Απέναντι στην Ελληνική όλες, και επιμένω, όλες οι γλώσσες είναι ανεπαρκείς”, “Η αρχαία Ελληνική γλώσσα πρέπει να γίνει η δεύτερη γλώσσα όλων των Ευρωπαίων ειδικά των καλλιεργημένων ατόμων”, ” Η Ελληνική γλώσσα είναι από ουσία θεϊκή”.
-Ζακλίν Ντε Ρομιγύ (Γαλλίδα Ακαδημαϊκός και συγγραφέας) : “Η αρχαία Ελλάδα μας προσφέρει μια γλώσσα, για την οποία θα πω ότι είναι Οικουμενική”, “Όλος ο κόσμος πρέπει να μάθει Ελληνικά, επειδή η Ελληνική γλώσσα μας βοηθάει πρώτα από όλα να καταλάβουμε την δική μας γλώσσα”.
-Bowra G (Πρύτανης Οξφόρδης): “Οι Έλληνες είναι λαός περίπου μυθικός που κατέχει προνομιούχα θέση στην εξέλιξη του Ευρωπαϊκού πολιτισμού”.
-Burv j. (Καθηγητής Πανεπιστημίου Καίμπριτζ): “Οφείλουμε στους Έλληνες τα πάντα. Ήταν οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν την κριτική στα γεγονότα. Θεμελίωσαν την ιστοριογραφία, την ποίηση, τα γράμματα, την τέχνη ,την φιλοσοφία, έτσι και την ιστορία”.
-Ζιπέν Αλειν (Γάλλος πολιτικός): “Ελλάς είναι το εκτυφλωτικό φως. Μ’ αυτήν τα σύννεφα διαλύονται, όλες οι απορίες λύνονται”.
-Μακένζυ Κινγκ (Πρωθυπουργός του Καναδά): “Η Ελλάδα είναι κοιτίδα του ευγενέστερου πολιτισμού που γνώρισε η ανθρωπότητα. Σ’ αυτή οφείλουμε ό ,τι κάνει την ζωή ανώτερη και ωραιότερη”.
-Νίτσε Φριντριχ (Γερμανός φιλόσοφος, ποιητής, συνθέτης και φιλόλογος) μεταξύ πολλών : “Η Ελληνική φυλή είναι η τελειότερη, η ωραιότερη, η γοητευτικότερη από όλες τις άλλες φυλές”.
-Λέων Τολστόϊ ( Ρώσος, ένας από τους μεγαλύτερους συγγραφείς όλων των εποχών): “Δεν υφίσταται παιδεία χωρίς την ελληνική γραμματεία”.
-Christian F.D. Schubart (Γερμανός ποιητής, οργανογράφος, συνθέτης, δημοσιογράφος): “Ελληνικός πολιτισμός σημαίνει ολοκλήρωση του Ελληνικού πνεύματος και μετατροπή αυτού σε παγκόσμιο φαινόμενο”.
Σ’ αυτό το σημείο θα μας επιτρέψετε να καταθέσουμε και εμείς την δική μας προσωπική εμπειρία: Γνωστή μας γιατρός διδάκτωρ, ερευνήτρια και πτυχιούχος της ιατρικής Γερμανικής σχολής ,συμμετέχει στην Γερμανία σε εξετάσεις, ως εξεταζόμενη. Μετά το πέρας των εξετάσεων στην συνέντευξη ο καθηγητής της νευροχειρουργικής της προτείνει μια θέση στην ομάδα του. Η γιατρός ευγενικά του εξηγεί ότι ενδιαφέρεται για άλλο τομέα της Ιατρικής, αλλά τον παρακαλεί να της εξηγήσει την πρόταση του. Ο καθηγητής την πληροφορεί ότι οι λόγοι είναι δυο: Ο πρώτος για την αριστεία της στις εξετάσεις και ιδιαίτερα ότι έχει καλό χέρι για την χειρουργική και ο δεύτερος, που δεν έχει σχέση με τις εξετάσεις, αλλά με την καταγωγή της, διότι είναι τιμή του να έχει Έλληνα επιστήμονα στην ομάδα του.
Μετά από όλα τα παραπάνω και πάρα πολλά άλλα που θα χρειαζόταν εκατοντάδες σελίδες, έχουμε απορία και συγχρόνως την παρατήρηση για τις ξενικές λέξεις (μονοσύλλαβες, δισύλλαβες, συνήθως άκλητες, άτονες), που χρησιμοποιούνται σήμερα στον Ελλαδικό χώρο, σ’ όλους τους τομείς και κλάδους, ακόμη και από Έλληνες, που έχουν άριστη γνώση της Ελληνικής γλώσσας και του Ελληνικού πολιτισμού, χωρίς να σημειώνεται δίπλα η αντίστοιχη ελληνική λέξη. Άραγε είναι μόδα, είναι θέμα επαγγελματικής επιβίωσης, ή παγκοσμιοποίηση των πάντων; Όλα πρέπει να έχουν ένα όριο. Οι σοφοί της Ελλάδος, εάν ζούσαν σήμερα, αυτό το φαινόμενο θα το αξιολογούσαν ως ΒΑΡΒΑΡΟ ή, αν επιθυμείτε άλλες συνώνυμες λέξεις που το εκφράζουν, θα το χαρακτηρίζανε ως ξενόφερτο, βάναυσο, σκαιό, τραχύ, ακαταλαβίστικο. Οι δε σημερινοί Έλληνες σοφοί το επιβεβαιώνουν, όπως ο ΣΕΦΕΡΗΣ : “…μουρμουρίζοντας σπασμένες σκέψεις από ξένες λέξεις”. Οι Έλληνες, που συμμετείχαν στα σχολεία της σκλαβιάς ως διδάσκοντες (λόγιοι και παπάδες) ή διδασκόμενοι “έπαιζαν” κάθε μέρα με τη ζωή τους για να διατηρήσουν την Ελληνική γραφή, και να μεταλαμπαδεύσουν την Ελληνική ιστορία και πολιτισμό.
Βέβαια υπάρχει η αντικειμενική πραγματικότητα ότι πολλές επιστήμες και κυρίως η ιατρική έχουν δανειστεί ελληνικές λέξεις ακριβώς γιατί η Ελληνική είναι μια γλώσσα που χαρακτηρίζεται από κυριολεξία, ακριβολογία, οι λέξεις της περιγράφουν ιδιότητες και έχει πολυπλοκότητα. Αλλά όπως λέει ο George Orwell στο έργο του « 1984» «απλή γλώσσα σημαίνει απλή σκέψη», αφού όπως έλεγαν οι αρχαίοι και είναι αποδεκτό και σήμερα γλώσσα και σκέψη είναι οι όψεις του ιδίου νομίσματος. Από την άλλη υπάρχει και η άποψη (όχι επιβεβαιωμένη από όλους τους γλωσσολόγους) ότι πολλές απ’ τις ξένες λέξεις, κυρίως τις αγγλικές, είναι ελληνικές μεταποιημένες, αλλοιωμένες, όπως π.χ. :After ,Amen, Bank, Bar, Boss, Bravo, Care, Colonie, Dollar, Double, Exist,Exit, Eyes, Father, Frapper, Heart, Care, Humor, Illusion , is, Karat, Matrix, Mather, Night, Restaurant, Yes.
Επειδή η παρούσα επιστολή ξεκίνησε από τον Όμηρο, ας καταλήξουμε στον Όμηρο με την λέξη Kiss. Όταν ο Οδυσσέας σκότωσε τους μνηστήρες η Πηνελόπη του είπε και τώρα φίλησέ (κύσσον) με. Στην παρούσα μας επιστολή προσπαθούμε να καταγράψουμε με αντικειμενικότητα τα γεγονότα μέσα από την Ιστορία αλλά και την καθημερινότητα του σήμερα και γι αυτό το λόγο θα ήταν παράλειψη μας να μην αναφέρουμε και τις ανόητες τουλάχιστον ιδεοληψίες της Ελληνικής Πολιτείας να προσπαθεί να καταργήσει ή κατάργησε το μάθημα της Αρχαίας Ελληνικής γλώσσας από τα σχολεία και μάλιστα σε μία χρονική στιγμή που, στην μεγαλύτερη «βιομηχανία» της, τον τουρισμό, στηρίζεται σε μέγιστο βαθμό στα μοναδικά στο κόσμο Αρχαία της μνημεία. Το παρακάτω πραγματικό γεγονός που ακούγεται ως ανέκδοτο τα λέει όλα: Ισπανός τουρίστας (σημειώνεται πως το μάθημα της Αρχαίας Ελληνικής γλώσσας είναι στα προγράμματα των σχολείων τους) βρίσκεται στους πρόποδες της Ακρόπολης και λέει στον περιπτερά στα ριζά της: «Βούλομαι οιχόμενος ες Ακρόπολιν οράσθαι τε κούρους τε κόρες…» ο περιπτεράς με μία κίνηση χεριού τον σταματάει και του απαντά «Δεν μιλάω αγγλικά». Εδώ σίγουρα γελάμε, όσοι καταλάβαμε, όχι όμως με τον περιπτερά αλλά με την κατάντια του Ελληνικού Κράτους, των πολιτικών και λόγιων.
Κάποιοι ισχυρίζονται ότι αυτή η μανία της προβολής ξένων λέξεων στην Ελλάδα θα αλλοιώσει την Ελληνική γλώσσα και κατά προέκταση τον Ελληνικό πολιτισμό. Εμείς εμπειρικά απλά σημειώνουμε: Όσο υπάρχει Ελληνική οικογένεια και δάσκαλος των ελληνικών στην πρώτη Δημοτικού, το Ελληνικό πνεύμα παρέμεινε, παραμένει και θα παραμένει αναλλοίωτο στους αιώνες των αιώνων. Γιατί η γλώσσα, όπως σημειώνει σε άρθρο του στο Βήμα ο Μπαμπινιώτης, του οποίου το απόσπασμα παραθέτουμε αυτούσιο, «…δεν είναι ένα απλό εργαλείο επικοινωνίας αλλά ανθρώπινη αξία που συνδέεται άμεσα με μια βαθύτερη έννοια εντιμότητας στην επικοινωνία, δηλ. με το πόσο ουσιαστικά, πόσο ειλικρινά, πόσο αποκαλυπτικά θέλουμε να συναντήσουμε ο ένας τον άλλο όταν επικοινωνούμε είτε ως δημιουργοί λόγου (ομιλητές) είτε ως αποδέκτες λόγου (ακροατές/αναγνώστες), τότε θα ενδιαφερθούμε περισσότερο ως άτομα και ως κοινωνία να αποκτήσουμε στέρεη γλωσσική παιδεία και να αξιοποιήσουμε τις δυνατότητες επιλογών (στο λεξιλόγιο, στη σύνταξη, στη δόμηση γενικά του λόγου) που μας προσφέρει η γλώσσα. Τότε, από γνώση και ευαισθησία γλωσσική, και την ξένη λέξη θα αποφύγω εκεί που μπορώ να χρησιμοποιήσω μια ελληνική (αφού δεν θα βλέπω τη γλώσσα ως ευκαιρία επίδειξης) και τις πολλαπλές δυνατότητες του ηλεκτρονικού υπολογιστή θα αξιοποιήσω (ποικίλα λεξικά, γλωσσικά βοηθήματα και οδηγίες για τη σύνταξη κειμένου κ.λπ.) και θα προσέξω να μιλήσω και να γράψω καλύτερα τη γλώσσα μου. που έχει μια ευρύτερα αναγνωρισμένη συνέχεια και συνοχή, μια στενή λεξιλογική και δομική σχέση με τις παλιότερες ιστορικές μορφές της, ακόμη και με την αρχαία Ελληνική. Αυτό σημαίνει επιβεβαιώνεται ιστορικά ότι η Ελληνική 40 αιώνες τώρα υπάρχει ζώσα χωρίς διακοπή και επιβιώνει και εξελίσσεται δυναμικά και λειτουργεί αυτόνομα όπως κάθε άλλη ζωντανή γλώσσα».
Σ’ αυτό το σημείο, χωρίς να υπάρχουν πλέον αμφιβολίες για τις πολύτιμες υπηρεσίες της Ελληνικής γλώσσας και κατά προέκταση στον Παγκόσμιο Πολιτισμό, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι σε καμιά περίπτωση δεν αγνοούμε ή περιφρονούμε τα επιτεύγματα των άλλων λαών και είναι ανάγκη να έχουμε υγιείς σχέσεις με τα γλωσσικά φαινόμενα, καθώς όπως είπαμε και παραπάνω η γλώσσα είναι επικοινωνία και στην επικοινωνία υπάρχει ανταλλαγή σκέψης, επομένως και λόγου.
Ύστερα από την παραπάνω περιληπτική, απλή και εμπειρική περιπλάνηση μας στον Ελληνικό πολιτισμό και το Ελληνικό πνεύμα, μέσω της γλώσσας, θεωρούμε κατά την προσωπική μας αντίληψη ότι στο ερώτημα του τίτλου μας «ΠΟΥ ΑΝΗΚΕΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ;», η απάντηση είναι πλέον σαφής : ΝΑΙ, ΑΝΗΚΟΥΜΕ ΣΤΗ ΔΥΣΗ και ΣΤΟΝ ΔΥΤΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ. Κάποιοι άλλοι θα έχουν ενδεχομένως διαφορετική γνώμη από εμάς και την σεβόμαστε απόλυτα και κάποιοι άλλοι και εμείς μαζί τους μετά την εύλογη απάντηση που δώσαμε, λογικά και με σωστή σειρά μας έρχεται δικαιολογημένα μια άλλη ερώτηση: “Η ΔΥΣΗ, Ο ΔΥΤΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ και όχι μόνο”, που ανήκει; Επειδή θεωρούμε ότι δεν έχουμε την επάρκεια, το πλήθος των γνώσεων και την κουλτούρα μιας τέτοιας απάντησης, σας παραπέμπουμε στις τεκμηριωμένες απόψεις και θέσεις των 30 σοφών του κόσμου που αναφέρουμε στην παρούσα επιστολή και άλλων χιλιάδων σοφών του κόσμου, που δεν έχουμε το χώρο και το χρόνο να καταγράψουμε, που βρίσκονται όμως στις εγκυκλοπαίδειες και βιογραφίες και οι οποίοι προσδιορίζουν με σαφήνεια απόλυτη που ανήκει “Η ΔΥΣΗ, Ο ΔΥΤΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ και όχι μόνο”… Αφήσαμε δίπλα τις τελίτσες για να σημειώσουν επαρκώς την αντίθεση τους όσοι δεν συμφωνούν με τους σοφούς του κόσμου.
Η αδιάλειπτη και αδιάσπαστη ιστορική συνέχεια και η διαχρονικότητα του Ελληνικού πνεύματος μέσω της γλώσσας του φαίνεται να μην έχει ημερομηνία λήξεως. Ενώ υπέστη ριζικές αλλαγές κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες, καταφέρνει όχι μόνο να διατηρεί την δομικότητά της, αλλά πετυχαίνει να γίνεται πρότυπο για άλλες γλώσσες και με το πνεύμα και τη σκέψη που εκφράζει να επηρεάζει στην πορεία του ιστορικού χρόνου πολλούς πολιτισμούς.
Σήμερα αν και πληθυσμιακά οι Έλληνες αποτελούν λιγότερο από 0.2% του παγκόσμιου πληθυσμού, ανάμεσα στους κορυφαίους επιστήμονες το ποσοστό των ελλήνων πλησιάζει το 3% (Στοιχεία Iefimerida από το Πανελλήνιο Ιατρικό Συνέδριο στην Αθήνα του καθηγητή της ιατρικής του πανεπιστημίου του Στάνφορντ κ Γιάννη Ιωαννίδη). Οι 672 Έλληνες επιστήμονες έχουν την μεγαλύτερη επιρροή στη διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία, έχουν πάρει κατά μέσο όρο 17 χιλιάδες «αναφορές» ο καθένας τους στην διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία. Στον δε ευρύτερο επιστημονικό χώρο, υπάρχουν πάνω από 20 εκατομμύρια συγγραφείς που έχουν κάνει τουλάχιστον μία επιστημονική δημοσίευση. Από αυτούς οι 200 χιλιάδες είναι Έλληνες.
Η παρούσα επιστολή δεν έγινε για φιλολογικούς λόγους, ούτε για παιχνίδια ερωτήσεων και απαντήσεων. Θέλουμε με αυτόν τον τρόπο να σημειώσουμε ότι απαιτούμε σεβασμό απ’ όλους, όπως τους σεβόμαστε εμείς, ενώ ως προς τα λάθη μας, που είναι μόνο σε βάρους μας, τα διορθώσαμε, τα διορθώνουμε και θα τα διορθώνουμε. Αυτοί όμως που πολλές φορές ακόμη και τώρα μας δακτυλοδείχνουν τους προτείνουμε να μελετήσουν και την δική τους Ιστορία. Η παγκόσμια ιστορία πάντως γράφει με ανεξίτηλα γράμματα της ίριδος για όλους και για όλα και βέβαια κάπου – κάπου να κάνουν και την αυτοκριτική τους, όπως θα επιχειρήσουμε και εμείς να την προκαλέσουμε για μας παρακάτω.
Για τεχνικούς λόγους χώρου και χρόνου και για να μην κουράζουμε τους αναγνώστες, η συνέχεια της παρούσης επιστολής θα σημειωθεί με νέα επιστολή Νο 5α και με τον τίτλο “Αυτοκριτική-Δανειστές-Φιλέλληνες-Ομάδες πίεσης (Λόμπυ). Προτάσεις-θέσεις και Διαχρονικές σχέσεις με το Γερμανικό Κράτος”.
Κοζάνη 19 Σεπτεμβρίου 2018
Θωμάς Γκατζόφλιας thomasgkatzoflias@yahoo.com
Φωτεινή Χατζάρα ag-ygias@yahoo.gr
Κοινοποίηση: Μ.Μ.Ε.
Υστερόγραφο:
-Η παρούσα επιστολή αφιερώνεται σ όλους τους πολίτες του κόσμου, οι οποίοι με οποιονδήποτε τρόπο: (απλό, εμπειρικό, επιστημονικό, γνωστικό) συμμετείχαν, συμμετέχουν και θα συμμετέχουν στην διαχρονικότητα της Ελληνικής γλώσσας, της Ελληνικής γραφής και του Ελληνικού πολιτισμού και πνεύματος, για το καλό της ανθρωπότητας.
-Επίσης αφιερώνεται στην Διδάκτορα γιατρό που αναφέραμε στην παρούσα επιστολή και για την συμμετοχή της, με το δικό της τρόπο, στις εργασίες μας.
-Και στην Ελληνίδα νεαρά που γνωρίσαμε στο εξωτερικό και μετά από συζήτηση την ρωτήσαμε γιατί δεν έρχεται στην Ελλάδα διακοπές μας απήντησε: “Γνωρίζω τον Ελληνικό πολιτισμό από τα σχολεία της χώρας που ζω και από τους γονείς μου, αλλά επειδή δεν έχω καλή άνεση στην προφορά του Ελληνικού λόγου, ντρέπομαι” (βλέπε τις προτάσεις μας στην ανοικτή επιστολή Νο 4α).
– Όσους Έλληνες και Φιλέλληνες (πρόθεση μας όλες τις ανοιχτές επιστολές μας και ιδιαίτερα την παρούσα επιστολή να τις μεταφράσουμε και σε άλλες γλώσσες) τους καλύπτει η παρούσα επιστολή στο σύνολο της, παρακαλούμε να την μεταδώσουν με κάθε τρόπο στους πολίτες του κόσμου.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Στην προσπάθεια μας αυτή συγχρόνως αντλήσαμε στοιχεία και από την βιβλιογραφία της πληροφορικής (ethernews, Ελλήνων Δίκτυο, Εκήβολος, βιβλία Αδαμάντιου Κρασανάκη, που βρίσκονται επίσημα στις βιβλιοθήκες των σχολείων και τις επιστημονικές του έρευνες).
ΑΝΔΡΙΩΤΗΣ, Ν. Π. 1992. Ιστορία της ελληνικής γλώσσας [τέσσερις μελέτες]. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [΄Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].
ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ, Μ. 1971. Η ελληνική γραφή. Στο Ιστορία του ελληνικού έθνους, 2ος τόμ., Αρχαϊκός ελληνισμός, 196-201. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.
ΑΡΑΠΟΠΟΥΛΟΥ, Μ. 2001. Διαλεκτικοί θύλακοι της ελληνικής. Στο Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα, επιμ. Α. Φ. Χριστίδης σε συνεργασία με Μ. Θεοδωροπούλου, 175-179. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας..
ΒΑΛΑΚΑΣ, Κ. 2001. Η χρήση της γλώσσας στην αρχαία τραγωδία. Στο ΧΡΙΣΤΙΔΗΣ 2001, 751-759, 873-874 (βιβλ.).
ΒΟΥΤΥΡΑΣ, Ε. 2001. Η εισαγωγή του αλφαβήτου. Στο ΧΡΙΣΤΙΔΗΣ 2001, 210-217, 274-275 (βιβλ.).
CHADWICK, J. 2001. Μυκηναϊκή ελληνική. Στο ΧΡΙΣΤΙΔΗΣ 2001, 291-298, 372 (βιβλ.).
Ελλάς, τόμ. Α’, Η ελληνική γλώσσα, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος
Γ. Μπαμπινιώτης, Ελληνική γλώσσα: Παρελθόν – Παρόν – Μέλλον, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2000
Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 1998
ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ, Γ. 1985. Συνοπτική ιστορία της ελληνικής γλώσσας (με εισαγωγή στην ιστορικοσυγκριτική γλωσσολογία). Αθήνα
Francisco R. Adrados, Ιστορία της ελληνικής γλώσσας, Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 2003
ΚΑΡΑΛΗ, Μ. 2001α. Η ταξινόμηση των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων. Στο ΧΡΙΣΤΙΔΗΣ 2001, 284-290, 371-372 (βιβλ.).
Νίκος Σβορώνος, Το ελληνικό έθνος – Γένεση και διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού. Εκδ. Πόλις, Αθήνα 2004
TONNET, H. 1995. Ιστορία της νέας ελληνικής γλώσσας. Μτφρ. Δ. Καραμάνου & Π. Λιαλάτσης. Αθήνα: Παπαδήμας.
ΤΣΟΠΑΝΑΚΗΣ, Α. 1977. Εισαγωγή στον Όμηρο. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.
ΧΡΙΣΤΙΔΗΣ, Α.-Φ. 2001. Η νέα ελληνική γλώσσα και η ιστορία της. Στο Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα, επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης σε συνεργασία με Μ. Θεοδωροπούλου, 149-154. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας.
ΧΡΙΣΤΙΔΗΣ, Α.-Φ., επιμ. 2001. Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: Από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].
ΧΡΙΣΤΙΔΗΣ, Α.-Φ. 2005. Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση 1. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [΄Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη
HOFFMANN, O., A. DEBRUNNER & A. SCHERER. [1953-1954] 1983. Ιστορία της ελληνικής γλώσσας, 1ος τόμ., Ως το τέλος της κλασικής εποχής. Μτφρ. Χ. Συμεωνίδης. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.
