Έχουν περάσει περισσότερα από τριάντα χρόνια, που ο αείμνηστος θείος Χολίδης Νικόλας μου διηγήθηκε με περηφάνια μια ιστορία, που αφορούσε τον αδελφό του παππού του, Παναγιώτη Τοπαλίδη, ενός πόντιου πρωτομάστορα του Κεσκίν Ματέν, που είχε την καταγωγή του από την εύανδρη Σάντα του Πόντου.
Ο θείος Νικόλας ήρθε πρόσφυγας στο Ανατολικότο 1923, παλικάρι 13 χρονών. Είχε πάντα τη διάθεση να μου αφηγείταιακούραστα ιστορίες της πατρίδας .
Μια από αυτές τις αφηγήσεις αφορούσε το μάστροΠαναέτα , αδελφό του παππούτου, με ενθουσίασε και την απομνημόνευσα. Ο Παναγιώτης Τοπαλίδης ( Παναέτας) νέος μετανάστευσε από το χωριό των μαστόρων του Πόντου,την Τσολόσαινα, στην επαρχία του Κεσκίν Ματέν της Άγκυρας. Ήταν γόνος σανταίων μεταλλουργών, που το 1725 μετανάστευσαν στην Τσολόσαινα της Αργυρούποληςκαι από εκεί το 1877 ήρθαν στο χωριό Γαριστουράν του Κεσκίν Ματέν.
Εκεί ο Παναγιώτης ξεχώρισε για τις μεγάλες του εργολαβικές ικανότητες τόσο στο χτίσιμο σπιτιών, τζαμιώνόσο και στην κατασκευή υδραυλικών έργων (υδραγωγείων και τούνελ ).
Η φήμη του έγινε γνωστή στην ανερχόμενη περιοχή της Άγκυρας, που από τις αρχές του 19ου αιώνα άρχισε να αναπτύσσεται λόγω της συγκοινωνιακής της θέσης.
Οι τσολοσενίτες μάστοροι πριν το κλείσιμο των μεταλλείων της Αργυρούπολης ήσανμεταλλωρύχοι και διάνοιγαν στοές ( μαγαράδες), προκειμένου να εξορύξουν το πολύτιμομέταλλο.
Η ανάγκη της δουλειάς τους έκανε να αποκτήσουν μεγάλη τεχνογνωσία στηδιάνοιξη των στοών.
Την τεχνική αυτή την γνώριζαν πολύ καλά οι πρωτομάστορες του Πόντου. Το πιο λογικό είναι, ότι την γνώριζαν ως επαγγελματικό μυστικό από τα αρχαία χρόνια, Γιατί η επαγγελματική τους ενασχόληση από παλιά είχε να κάνει με τα μεταλλεία και τη διάνοιξή τους.
Ιδιαίτερα ορισμένες οικογένειες μαστόρων, που έφεραν την καταγωγή τους από την τεχνοδόμα και ηρωική Σάντα του πόντου, αναδείχθηκαν σεμέγιστους εργολάβους τόσο στην τσαρική Ρωσία όσο και στην οθωμανική αυτοκρατορία,όπου μετανάστευσαν. Ο δάσκαλος, Μιλτιάδης Νυμφόπουλος, σχολιάζοντας το τεχνικό δαιμόνιο των Σανταίων γράφει τα εξής : ΄΄πολλοί Σανταίοι μετά το 1821 ήταν χτίστεςμε το όνομα..! ούτε σ’ αυτήν την Τραπεζούντα βρίσκονταν οικοδόμοι ισάξιοι με τους Σανταίους…! Μονάχα οι Ιταλοί λιθοξόοι στον Καύκασο ήσαν ανώτεροί τους. Από την αρχή της επανάστασης του 1821 μέχρι και τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1978 οι χτίστες και λιθοξόοι της ήταν περιζήτητοι σ’ όλη την Μικρά Ασία.
Η εξήγηση για την εμπειρική και βιωματική τεχνογνωσία των αρχιμαστόρων της Σάντας οφείλεται κατά κύριο λόγο στη διαχρονική τους σχέση με τους αρχαίους λιθοξόους , μηχανικούς και γεωμέτρεςτης αρχαίας Ελλάδας και ιδιαίτερα του πυθαγόρειουθεωρήματος.
Χαρακτηριστικά παράδειγμα αποτελεί η πρακτική του χτίστη Κοσμά Ιωσηφίδη από το Ανατολικό, που προκειμένου να γωνιάσει τα θεμέλια ενός σπιτιού εφάρμοζε το πυθαγόρειοθεώρημα καθορίζοντας τις πλευρές του σπιτιού στα έξι και οχτώ μέτρα αντίστοιχα και στη συνέχεα μετρούσε τη διαγώνιο στα δέκα μέτρα..
Ήταν μια καλοκαιρινή μέρα, που ο γέρο Νικόλας Χολίδης μου αφηγήθηκε την ιστορία, που καταγράφω.
Στην περιοχή της Άγκυρας είχε πέσει μεγάλη επιδημία χολέρας. Ηαρρώστια μάστιζε τον κόσμο, που απογοητευμένος αναζητούσε τα αίτια της συμφοράς του . Τότε Γάλλοι γιατροί κλήθηκαν από την υγειονομική υπηρεσία του Βαλή ( Νομάρχη) να αποφανθούν για τα αίτια της επιδημίας.
Μετά από ενδελεχή έλεγχο των νερών της περιοχής αποφάνθηκαν, ότι ήταν μολυσμένα και έπρεπε απαραίτητα να φέρουν φρέσκο τρεχούμενο νερό από τις πηγές,που βρίσκονταν πίσω από έναν ορεινό όγκο.
Η ροή των νερώνόμως ήταν αδύνατη χωρίς τη διάνοιξη ενός μεγάλου τούνελ 1000 περίπου μέτρων..!
Ο τούρκος βαλής έστειλε φιρμάνι σε όλους τους εργολάβους της περιοχής να αναλάβουν την διάνοιξη του συγκεκριμένου τούνελ.
Τότε ο Παναγιώτης Τοπαλίδης ( μαστρο –Παναέτας) παρουσιάστηκε στον μπέη, εκπρόσωπο του βαλή, και ,αφού έδωσε προσφορά, ανέλαβε το έργο.
Πριν φύγει όμως εξήγησε στον τούρκο Μπέη, ότι για να τελειώσει το έργο μέσα στα χρονικά πλαίσια, που όρισε ο Βαλής, είναι απαραίτητο η διάνοιξη να γίνει αμφίπλευρη .Δηλαδή δύο συνεργεία θα ξεκινήσουν από τις δύο πλαγιές του βουνού ταυτόχρονα και θα συναντηθούν στο κέντρο του βουνού.
Ο Τούρκος μόλις το άκουσε αγρίεψε και άρχισε να φωνάξει τον καημένο τον Ρωμιό: άτιμε βρωμο-γκιαούρη εμένα βρήκες να κοροϊδέψεις; και πώς θα γίνει αυτό ; Ο μαστρο – Παναέτας μ’ ένα χαμόγελο αισιοδοξίας τον κοίταξε αφοπλιστικά στα μάτια και τον καθησύχασε: Μπέη μου, του είπε, μη στεναχωριέσαι. Εγώ θα το κάνω και θα φέρω το νερό στην πόλη.
Ο μπέης δεν πείστηκε και τον απάντησε απειλώντας τον: Πρόσεξε γκιαούρ,μάρτυς μου ο Αλλάχ,
Αν γίνει το παραμικρό λάθος και δεν τρυπήσει το βουνό, θα σουκόψω το κεφάλι μέσα στο Κεσκίν.
Ο Παναέτας ξεκίνησε αμέσως χωρίς χρονοτριβή το έργο. Οργάνωσε τα δύο συνεργεία του, πήρε τις μοίρες , που απαιτούσε η ροή του νερού και, αφού ανέβηκε και ξανανέβηκε στην κορυφή του λόφου,μέτρησε τις αποστάσεις από τα δύο σημεία του βουνού, έβγαλε τις κλίσεις, αλφάδιασε με το αλφάδι στην ακρίβεια και βάζοντας τα σημάδια του ξεκίνησε την ανασκαφή του τούνελ.
Το έργο προχωρούσε. Ο τούρκος μπέης τον έβλεπε με τοδιαβήτη και το τρίγωνο στο χέρι περιμένοντας με αγωνία το αποτέλεσμα.
Μετά από ένα χρόνο εργασίας τα δύο τούνελ ,το ανατολικό και το δυτικό, ενώθηκαν.
Ο πόντιος εργολάβος σύνδεσε το αρτεσιανό νερό μέσα στο τρύπιο βουνό και οι αγανακτισμένοι κάτοικοι της περιοχής γλύτωσαν από το βέβαιο θάνατο της επιδημίας.
Ο μπέης αγκάλιασε τον μαστο- Παναέτα πηδώντας από τη χαρά του,που ο σκοπός επετεύχθη:
Γιασά, Πάντσο, γιασά, του είπε . Αύριο σε θέλει ο Βαλής να σε ευχαριστήσει.
Την άλλη μέρα ο τούρκος νομάρχης περίμενε τον έλληνα αρχιμάστορα του έργου. Μόλις παρουσιάστηκε μπροστά του σηκώθηκε να τον συγχαρεί με βλέμμα θαυμασμούκαι, αφού κάθισε, έβγαλε από το συρτάρι του ένα σακούλι λίρες και το απόθεσε μπροστά του.
΄΄Για την μεγάλη σου του τόλμη και επιτυχία, αυτά είναι δικά σου ΄΄ του είπε. Ύστεραμεσοβαρό και πειστικό λόγο συνέχισε: ΄΄Εμείς στο δοβλέτι ψάχνουμε ανθρώπους σαν κ’ εσένα έξυπνους και θαρραλέους. Άν είσαι πραγματικά έξυπνος θα πρέπει να γίνεις μουσουλμάνος και θα σε κάνω υπασπιστή μου .΄΄
Ο μάστροΠαναέτας τον ευχαρίστησε λέγοντάς του ότι, όποτε τον χρειαστεί, θα είναι στη δούλεψή του.
Έφυγε χωρίς να αλλαξοπιστήσειμπροστά στις λίρες και στη δόξα, που του προσφέρθηκε.
Πέρασαν χρόνια για να μάθω από έναν φίλο σε μια τυχαία κουβέντα για το όρυγμα του Ευπαλίωνα.
Δεν έτυχε ποτέ στο σχολείο να μας το διδάξει κάποιος δάσκαλος.
Ποιες γνώσεις τεχνικές και εμπειρίες θα μπορούσαν να συνδέσουν τις δύο εποχές, που απείχαν κοντά στα 2300 χρόνια, αφού το αντίστοιχο όρυγμα του Ευπαλίωνα στη Σάμο έγινε το 540 π.χ. και χρησιμοποιήθηκε η ίδια τεχνική για τη διάνοιξή του.
Ποια γνωστική θεωρία μπορεί να συνδέει τον Μεγαρέα Ευπαλίωνα με τον Σανταίο μηχανικό Τοπαλίδη Παναγιώτη; Μήπως οι πόντιοι λαϊκοί μηχανικοί κατασκευαστές υδραυλικών και συγκοινωνιακών μεγάλων έργων έχουν τις καταβολές τους στον Σάμιο γεωμέτρη Πυθαγόρα και τον Μεγαρέα Ευπαλίωνα;
Η αποικιστική τους πορεία το επιβεβαιώνει περίτρανα, αφού η Σάμος και η Ιωνία υπήρξαν οι προηγούμενοι μεταναστευτικοί τους σταθμοί:Μίλητος – Μέγαρα- Κρώμνα – Άμαστρις – Σινώπη –Τραπεζούντα.
Για το όρυγμα της Σάμου έγραψε ο ιστορικός Ηρόδοτος, που εντυπωσιάστηκε ιδιαίτερα.
Η αμφίστομη διάτρηση των ορεινών όγκων φαίνεται πως αποτελούσε για τους πόντιους ουστάμπασήδες μια εύκολη και πλήρωςεμπεδωμένητεχνογνωσία , που απέκτησαν τόσο από τις ανάγκες υδροδότησης αλλά και από τις μεταλλουργικές διανοίξεις των διαφόρων στοών, που απαιτούσαν πολλές φορές την επακριβή διάνοιξη τους.
Η αφήγηση του ποντιακού ορύγματος στην νεότερη εποχή δεν υποβαθμίζει τη μεγάλη τεχνική κατάρτιση του έργου, αν σκεφτούμε, ότι ακόμα και στο μέσα του 19ου αιώνα τα μέσα, που υπήρχαν δεν διέφεραν καθόλου από αυτά της αρχαιότητας.
Η δυσκολία αυτών των έργων μπορεί να γίνει αντιληπτή,αν αναλογιστούμε, ότι στην εποχή μας το μετρό της Αθήνας με τασύγχρονα μέσα GPSέγιναν αποκλίσεις ακόμα και ενός μέτρου.
Πόσες παρόμοιες ιστορίες και γεγονότα έχουν χαθεί ,γιατί κρίθηκαν από τους ωτακουστές ασήμαντες και γραφικές, ενώ στο περιεχόμενο τους έκρυβαν και κρύβουν το δημιουργικόδαιμόνιο της φυλής μας, που μπόρεσε, αν και υποταγμένη, να αναβαθμιστεί και να υπερτερεί ενός υποδεέστερου αντιπάλου, που υπερίσχυε μόνο στη βία και στον αυταρχισμό…!
