«Ποιά και πόσο μεγάλη τιμή πρέπει να αξιωθούν οι Μακεδόνες, που τον περισσότερο χρόνο της ζωής τους δεν παύουν να πολεμούν τους βαρβάρους για την ασφάλεια των Ελλήνων. Γιατί ανέκαθεν και πάντοτε θα βρίσκονταν σε μεγάλους κινδύνους η Ελλάδα, αν δεν είχαμε προμαχώνα τους Μακεδόνες», έγραφε τον 3ο π.Χ. αιώνα ο ιστορικός Πολύβιος. Μετά δυο χιλιάδες χρόνια οι Μακεδόνες τον επιβεβαίωσαν. Στην Εθνεγερσία του ’21 ανέκοψαν με τα στήθη τους τις δύο αλλεπάλληλες στρατιές που ο Σουλτάνος έπεμψε από την Ανατολή κατά της Ρούμελης και του Μοριά. Η Μακεδονία κατέστη τότε Αρμαγεδδών. Πυρπολήθηκε απ’ άκρη σ’ άκρη και τα γυναικόπαιδά της πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα. Παρ’ όλα αυτά οι Μακεδόνες κατήλθαν στην Ρούμελη και στον Μοριά όπου πολέμησαν μέχρι τέλους. Ενωρίτερα Μακεδόνες πρωταγωνίστησαν στην εξέγερση των Παραδουναβίων Ηγεμονιών υπό τον πρίγκιπα Αλέξανδρο Υψηλάντη. Μακεδόνες, επίσης, μετείχαν στην κορυφή της Φιλικής Εταιρείας που προετοίμασε την Εθνεγερσία.
Ο Ιωάννης Γεωργίου Φαρμάκης, από το Μπλάτσι της Εορδαίας, ήταν τότε 44 χρονών και ήδη φημισμένος: οπλαρχηγός, αρματολός της Καλαμαριάς και αξιωματικός του ρωσικού στρατού στα Επτάνησα. Το 1818 στην Κωνσταντινούπολη ο ετοιμοθάνατος Σκουφάς τον χρίει έναν από τους Δώδεκα Μεγάλους Αποστόλους της Εταιρείας και Αρχηγό των «Αφιερωμένων». Αρχίζει το μεγάλο έργο του στη Μακεδονία υπό το ψευδώνυμο Ιωάννης Πικρός. Μυεί στις 15 Αυγούστου 1818 τον Μητροπολίτη Σερρών Χρύσανθο από το Γραμματικό της Έδεσσας και τους Σερραίους αδελφούς Αστέριο και Αθανάσιο Σκανδάλη. Στο Άγιον Όρος μυεί τον Επίσκοπο Αρδαμερίου Ιγνάτιο και εκεί ενημερώνει τον μετέπειτα εθνομάρτυρα Οικουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄. Στη Θεσσαλονίκη μυούνται στη Φιλική Εταιρεία -ίσως από τον Φαρμάκη- οι πλούσιοι πρόκριτοι Μενεξές, Μπαλάνος, Τάττης, Αγαθόνικος και Καυταντζόγλου. Στην Κωνσταντινούπολη μυείται τέλη του 1819 ο Εμμανουήλ Παπάς από τη Δοβίστα Σερρών. Στην Οδησσό μυείται λίγο νωρίτερα ο Γεώργιος Λασσάνης από την Κοζάνη, ο οποίος γίνεται γραμματέας του «Επιτρόπου της Αοράτου Αρχής» πρίγκιπα Αλεξάνδρου Υψηλάντη. Ο Μακεδόνας γραμματέας του Ρήγα Χριστόφορος Περραιβός, αναδεικνύεται εθναπόστολος της Φιλικής Εταιρείας στη Ρωσία.
Στη Βεσσαραβία μυείται το 1816 και σύντομα ορίζεται πρώτος των Δώδεκα Μεγάλων Αποστόλων ο Μακεδών πολέμαρχος Γεωργάκης Ολύμπιος από το Βλαχολίβαδο, ανεψιός των θρυλικών Λαζέων αρματολών της Μηλιάς. Είχαν ταχθεί ενωρίτερα 300 Μακεδόνες στο πλευρό του Καραγεώργη στη Σερβία αλλά τους προδίδει ο Μίλος Ομπρένοβιτς. Τότε ο Γεωργάκης περνάει τον Δούναβη τίθεται υπό τις διαταγές του Ρώσου στρατηγού πρίγκιπα Κουτούζωφ, πολεμά τους Τούρκους ακόμη 4 χρόνια στον Δούναβη και ανδραγαθεί στο Οστρόβι και στο Βιδίνι. Προάγεται σε συνταγματάρχη του ρωσικού στρατού. Ο Τσάρος της Ρωσίας του απονέμει το παράσημο της Αγίας Άννης και το 1815 τον παίρνει μαζί του ως μέλος της αυτοκρατορικής ακολουθίας στο Συνέδριο της Βιέννης. Ο νέος Ηγεμών της Βλαχίας Ι. Καρατζάς τον ορίζει γενικό αρχηγό των ατάκτων δυνάμεων της Ηγεμονίας. Μετά η Εταιρεία τον ορίζει Πρώτο των Δώδεκα Αποστόλων της.
Αρχές 1820 τέσσερις κορυφαίοι Φιλικοί συναντώνται στο Βουκουρέστι και προετοιμάζουν τον ξεσηκωμό. Είναι ο Παπαφλέσσας και οι Μακεδόνες Γεωργάκης Ολύμπιος, Γιάννης Φαρμάκης και Χριστόφορος Περραιβός εκπρόσωπος του Αλεξάνδρου Υψηλάντη. Το σχέδιο προέβλεπε γενική εξέγερση στις Παρίστριες Ηγεμονίες, στη Σερβία, μέσα στην Κωνσταντινούπολη και από τη Μακεδονία μέχρι την Πελοπόννησο, την Κρήτη και όλο το Αιγαίο.
Ο κύβος ερρίφθη. Τον Φεβρουάριο του 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης διαβαίνει τον Προύθο, εισέρχεται στο Ιάσιο και κηρύσσει την επανάσταση από τον εξώστη του Μακεδόνα Κωνσταντίνου Μπέλλιου από το Μπλάτσι. Όλοι μαζί έψαλλαν με δάκρυα τον Θούριο του Ρήγα: Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή,/ παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή.
Γραμματέας του και υπασπιστής του είναι ο Μακεδών Γεώργιος Λασσάνης από την Κοζάνη. Επτακόσιοι περίπου Έλληνες σπουδαστές, 18 έως 20 χρονών, συγκροτούν τον Ιερό Λόχο. Ο Γ. Ολύμπιος οδηγεί σώμα 1.500 πεζών και ιππέων. Ο καπετάν Γιάννης Φαρμάκης άλλο σώμα. Η Σερβία δεν κινείται. Οι Ρουμάνοι αρχηγοί Σάββας και Βλαδιμηρέσκου προδίδουν. Οι Σέρβοι και οι Βούλγαροι πολεμιστές προσχωρούν στο ελληνικό στρατόπεδο. Εναντίον τους συγκλίνουν 24.000 Τούρκοι από όλες τις κατευθύνσεις: ο Σελήμ Μεχμέτ πασάς, ο Κεχαγιάμπεης του πασά της Σιλιστρίας Χατζή Καρά Αχμέτ, ο πασάς του Γιούργεβο, και ο Δερβίς πασάς του Βιδινίου. Την μοιραία Τρίτη του Ιουνίου 1821 στο Δραγατσάνι οι επτακόσιοι νεαροί ιερολοχίτες υπό τον Νικόλαο Υψηλάντη βρίσκονται αντιμέτωποι με 800 Τούρκους σπαχήδες ιππείς και 1.500 πεζούς. Αμύνονται όρθιοι σε συμπαγές ανθρώπινο τετράγωνο και δεκατίζονται αλύπητα, αλλά ανυποχώρητοι. Το πεδίο της τιμής καλύπτεται από τα νεαρά βλαστάρια του Γένους. Βαθιά απογοητευμένος από το κτύπημα ο Αλέξανδρος Υψηλάντης διαβαίνει τα σύνορα και καταφεύγει στην Αυστρία όπου, όμως, συλλαμβάνεται και εγκλείεται στο φρούριο του Μουργκάτς. Ελευθερώνεται βαριά άρρωστος και σύντομα πεθαίνει. Ο Γ. Λασσάνης, που τον ακολούθησε πιστά στη φυλακή, κατήλθε στη μαχομένη Ελλάδα, πολέμησε σ’ όλον τον Αγώνα, έφθασε Επιθεωρητής Στρατού και υπουργός της Αντιβασιλείας.
Κατάμονοι ο Γ. Ολύμπιος και ο Γιάννης Φαρμάκης μάχονται δυο ακόμη μήνες. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1821 πολιορκούνται από ισχυρές δυνάμεις του Σελήχ μπέη στη Μονή του Σέκου, στα Καρπάθια. Επί 14 μέρες αμύνονται δίχως νερό και δίχως ψωμί. Ο Γ. Ολύμπιος, κυκλωμένος στο καμπαναριό, βάζει φωτιά στο μπαρούτι και ανατινάσσεται με ένδεκα συντρόφους του και δεκάδες Τούρκους. Ολοκαύτωμα. Ενωρίτερα ο Αυστριακός Πρόξενος Ουντρίσκυ μεσολαβεί και εγγυάται στον Γιάννη Φαρμάκη πλήρη ασφάλεια των παλικαριών του και άσυλο στην Αυστροουγγαρία. Οι Τούρκοι παρασπονδούν. Αποκεφαλίζουν όλους τους πολεμιστές και αποστέλλουν ζωντανό τρόπαιο τον Φαρμάκη στην Κωνσταντινούπολη όπου τον γδέρνουν ζωντανό σε μια κεντρική πλατεία. Η Μακεδονία, όμως, επαναστάτησε και έγινε Αρμαγεδδών. Στο επόμενο άρθρο.
Ν.Ι.Μέρτζος
