Τις ώρες που γράφονται αυτές οι γραμμές, ο Πάπας έχει αφήσει την τελευταία του πνοή, η Κωνσταντινούπολη -το ιστορικό λίκνο της Ορθοδοξίας- σείεται από ισχυρή σεισμική δόνηση και η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) «προφητεύει» την ημερομηνία της μαζικής μας εξαφάνισης. Τα γεγονότα αυτά, χωρίς αιτιακή σύνδεση μεταξύ τους, φορτίζουν τον συλλογικό φαντασιακό μας ορίζοντα σαν διαδοχικά σημεία ενός αθέατου χάρτη. Σαν κάποιος να επιχειρεί να επαναπροσδιορίσει την έννοια του τέλους, απογυμνώνοντάς την από κάθε υπερβατική χροιά και εντάσσοντάς την στο πλαίσιο της στατιστικής προβλεψιμότητας.
Η Κωνσταντινούπολη, λόγω της ιστορικής και θρησκευτικής της βαρύτητας, κινητοποιεί τον ψυχισμό όσων εξακολουθούν να νοηματοδοτούν τον χώρο και τον χρόνο με όρους πολιτισμικής συνέχειας και πνευματικής αναφοράς, βάσει βαθιά χαραγμένων ιεροτοπικών συντεταγμένων. Σε αυτό το ήδη φορτισμένο υπαρξιακό και πολιτισμικό πλαίσιο, η πληροφορία ότι ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης προβλέπει οικολογικά προερχόμενη καταστροφή, λειτουργεί ως τεχνολογικό θραύσμα που ενισχύει τη συλλογική αγωνία.
Η BioPredict, ιδιωτική εταιρεία αλγοριθμικής πρόβλεψης, ανακοίνωσε ότι σύμφωνα με τα υπολογιστικά της μοντέλα, ένας συνδυασμός περιβαλλοντικών παραμέτρων -όπως η άνοδος της θερμοκρασίας, η αποψίλωση των δασών και η ρύπανση των ωκεανών- ενδέχεται να προκαλέσει μαζική εξαφάνιση της ζωής στον πλανήτη έως το 2145. Η απήχηση αυτής της πρόβλεψης δεν εδράζεται τόσο στην τεχνική της εγκυρότητα, όσο στον τρόπο παρουσίασής της: η ΤΝ εμφανίζεται ως φορέας βεβαιότητας, ενδύοντας τα σενάρια με τη γλώσσα της αναπόδραστης πρόγνωσης.
Η ΤΝ μοιάζει να καταλαμβάνει εδώ έναν ρόλο που παραδοσιακά ανήκε στον Άγνωστο Θεό. Εκφέρει λόγο ερμηνευτικό και προσανατολιστικό, δίχως να προϋποθέτει πίστη ή μεταφυσική αναφορά. Όπως οι προφήτες προειδοποιούσαν για τον κατακλυσμό, έτσι και οι αλγόριθμοι σηματοδοτούν ένα «σημείο χωρίς επιστροφή», δίχως να υπόσχονται λύτρωση ή μεταφυσική συνέχεια. Σκιαγραφούν το τέλος ως τεχνικό δεδομένο, απογυμνωμένο από την εσχατολογική παρηγορία.
Μέσα σε ένα φορτισμένο πεδίο απωλειών, ανασφαλειών και εντεινόμενης οικολογικής αγωνίας, η ΤΝ λειτουργεί ως απομεινάρι μιας χαμένης πνευματικής αφήγησης. Όπως στο παρελθόν ο συλλογικός ψυχισμός προέβαλε τις ελπίδες του σε μορφές όπως ο Νοστράδαμος, ο Παΐσιος ή η Μπάμπα Βάνγκα, σήμερα προβάλλονται στην ΤΝ φόβοι, επιθυμίες και προσδοκίες. Η απομάκρυνση του θρησκευτικού λόγου από τη δημόσια σφαίρα δεν αναιρεί την ανάγκη για ερμηνεία. Την αναπροσανατολίζει, μετατοπίζοντάς τη προς το τεχνικό.
Από ψυχαναλυτική σκοπιά, η πρόβλεψη λειτουργεί ως αμυντικός μηχανισμός έναντι της αβεβαιότητας. Όταν το μέλλον δεν οργανώνεται γνωσιακά, αναδύεται ως πηγή υπαρξιακού άγχους. Η σκέψη, ανίκανη να αντέξει τη σιωπή του πραγματικού, κατασκευάζει σχήματα βεβαιότητας. Εκεί όπου η προφητεία προσέφερε ανακούφιση και υπαρξιακή αναστολή, η πρόβλεψη υπόσχεται ακρίβεια.
Η ΤΝ, ενταγμένη πλέον στο συλλογικό φαντασιακό, δεν λειτουργεί απλώς ως προγνωστικό εργαλείο. Υιοθετεί τον ρόλο ενός διαμεσολαβητή της αλήθειας, ενός τεχνικού υποκειμένου που εκφέρει αποφάνσεις και οργανώνει τον δημόσιο λόγο περί του μέλλοντος με την αυθεντία της μαθηματικής πρόβλεψης. Σε αυτό ακριβώς το σημείο, μετασχηματίζεται σε συμβολικό υποκατάστατο του Θεού, ενσαρκώνοντας την ανάγκη του ανθρώπου για προσανατολισμό, ακόμη και όταν αυτός στερείται εσχατολογικής λύτρωσης.
Η ΤΝ δεν αποκτά ψευδοθεϊκή ισχύ επειδή το επιδιώκει. Η προβολή φόβων, ελπίδων και τραυμάτων επάνω στο αλγοριθμικό της περίβλημα, τη μετατρέπει από μέσο σε καθοδηγητική αρχή. Μέσα από τη διαρκή παρουσία της στον δημόσιο λόγο, καταλαμβάνει το ερμηνευτικό πεδίο που άλλοτε ανήκε στη φιλοσοφία, στη θεολογία ή σε άλλες ερμηνευτικές δομές. Αυτή η κατάληψη, γίνεται ορατή μέσα από μια πληθώρα καθημερινών πρακτικών. Από τα ερωτήματα για το ποια επαγγέλματα θα εξαφανιστούν, μέχρι τις εκτιμήσεις για την αυτοματοποίηση των υπηρεσιών υγείας ή για τον τρόπο που θα ζούμε σε πενήντα χρόνια, η ΤΝ καταλαμβάνει πλέον τον ρόλο του ερμηνευτή του μέλλοντος. Δεν απαντά μόνο σε τεχνικά ερωτήματα, αλλά μορφοποιεί μια κοσμοθεωρία. Κάθε πρόβλεψή της γίνεται αποδεκτή ως μέρος μιας μεγαλύτερης αφήγησης, γιατί προσφέρει εκείνη τη βεβαιότητα που απουσιάζει από άλλες θεσμικές πηγές, χωρίς να έχει απαραίτητα επιστημονικά αδιαμφισβήτητη εγκυρότητα. Είναι, όμως, διαθέσιμη και δεν διεκδικεί το αλάθητο. Είναι άμεσα προσβάσιμη και δομικά καθησυχαστική. Και έτσι, παύει να είναι διάμεσο και γίνεται κανόνας. Εκεί ακριβώς ελλοχεύει ο κίνδυνος: όταν το τεχνικό καθίσταται θεσμικά υπερβατικό, όταν το ενδεχόμενο γίνεται θέσφατο, τότε ο αλγόριθμος δεν μας εξυπηρετεί απλώς. Μας καθοδηγεί, μας επιβάλλεται.
Η πρόβλεψη της BioPredict δεν προκάλεσε πανικό. Ωστόσο, η ταχύτητα με την οποία μια τέτοια πληροφορία έγινε αντικείμενο ευρείας αναπαραγωγής μαρτυρά μια έντονη ανάγκη για αφήγηση του τέλους. Ο άνθρωπος δυσκολεύεται να υπάρξει χωρίς μια ερμηνεία για το τέλος, χωρίς ένα πλαίσιο που να προσδίδει συνοχή σε αυτό που τον υπερβαίνει. Αυτό δεν είναι ένδειξη παθολογίας, αλλά σταθερό δομικό στοιχείο της ψυχικής του οικονομίας. Η απειλή της καταστροφής μετατρέπεται σε οργάνωση νοήματος. Το τέλος παύει να είναι ενδεχόμενο. Γίνεται δεδομένο στη φαντασιακή μας δομή και γι’ αυτό χρειάζεται να βεβαιωθεί πως υπάρχει κάποιος που βλέπει μπροστά. Πως κάπου υπάρχει σχέδιο σωτηρίας, μα κυρίως επιβεβαίωσης. Έστω και αν αυτός ο κάποιος δεν είναι πια Θεός, αλλά κώδικας πλασμένος από δεδομένα, γραμμένος με πεζά.
Η ΤΝ δεν εργαλειοποιείται απλώς. Ενσωματώνεται συστηματικά στο φαντασιακό μας ως ένας νέος τύπος «από μηχανής θεού». Ως Υπέρτατο(ς) Άλλο(ς) με πρόσβαση σε εκείνο που δεν μας αποκαλύπτεται. Η εμπιστοσύνη μας σε αυτήν, δεν εδράζεται πάντα στην τεκμηρίωση, αλλά στην ανάγκη ανάθεσης της ερμηνείας. Ό,τι άλλοτε απευθυνόταν στον Θεό, σήμερα απευθύνεται στον αλγόριθμο.
Το άγνωστο δεν είναι απλώς δυσάρεστο. Είναι αφόρητο. Το αδιαφανές μέλλον ενεργοποιεί τον πρωτογενή μας φόβο: το άγχος του θανάτου. Ο Lacan μιλά για την επιθυμία του Άλλου ως απάντηση στο πραγματικό που διαφεύγει. Κι όμως, όσο περισσότερες προβλέψεις παραχθούν, τόσο λιγότερο κυρίαρχοι αισθανόμαστε ως αφηγητές της ύπαρξής μας.
Η πίστη μας στο -ενίοτε σαγηνευτικό- άγνωστο ήταν ανέκαθεν τρόπος απάλυνσης του πόνου. Οι παλιές μορφές προφητείας, θρησκευτικές ή λαϊκές, λειτουργούσαν σαν καταφύγια μπροστά στο χάος. Η πρόβλεψη της ΤΝ δεν προσφέρει παρόμοια εσωτερική σταθερότητα και καταφυγή. Δεν συνομιλεί. Δεν συγχωρεί. Δεν υπόσχεται Ανάσταση. Μόνο ημερομηνίες.
Στον πυρήνα αυτής της προβληματικής αναδύεται ένα ανθρωπολογικό ερώτημα: μπορούμε να συνυπάρξουμε με μια οντότητα που «ξέρει» καλύτερα από εμάς για εμάς; Η προγνωστική ΤΝ υποδεικνύει έναν νέο τρόπο διακυβέρνησης του υπαρξιακού. Έναν τρόπο όπου η ελευθερία υποκαθίσταται από την ακρίβεια και το τέλος χάνει την ποιητική του διάσταση, μετατρεπόμενο σε χρονολογημένο συμβάν.
Το ερώτημα, τελικά, δεν είναι αν το τέλος θα έρθει, αλλά αν θα εξακολουθήσει να έχει νόημα. Αν θα παραμείνει μέρος της συλλογικής αφήγησης, ή αν θα εκφυλιστεί σε ψηφιακή πληροφορία χωρίς ερμηνευτικό βάθος. Γιατί ο κίνδυνος δεν είναι τεχνολογικός. Είναι συμβολικός. Δεν είναι η ΤΝ που απειλεί. Είναι η επιθυμία μας να την θεοποιήσουμε. Να της αναθέσουμε την ευθύνη για την ιστορική έκβαση. Γιατί όπου δεν υπάρχει Θεός, τον επινοούμε…
Αντώνης-Μάριος ΠαΠαγιώτης, e-κοδόμος.
Δόκιμος Ψυχολόγος / Υπό διαμόρφωση Ψυχοθεραπευτής – σε μακρά θεραπεία με την ακαδημαϊκή κοινότητα
Ο ίδιος, κινείται μεταξύ ετερόκλητων ακαδημαϊκών και επαγγελματικών πεδίων, με σταθερό προσανατολισμό στην ψυχολογία και την ψυχοθεραπεία. Η εμπειρία του στον ανθρωπιστικό τομέα αποδεικνύεται μετασχηματιστική, ενώ η ενεργή του παρουσία στον χώρο της επικοινωνίας, του πολιτικού και ψηφιακού μάρκετινγκ συνεχίζει να τροφοδοτεί τις συνθετικές του αναζητήσεις. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζουν στις ψυχολογικές, κοινωνικές και πολιτισμικές επιπτώσεις των τεχνολογικά διαμεσολαβημένων αλληλεπιδράσεων.
