Κάλαντα στη Σοβιετική Ένωση - Αφιέρωμα στα 25 χρόνια από τη διάλυση της ΕΣΣΔ

Μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες σελίδες –και τις λιγότερο μελετημένες- της νεότερης ελληνικής ιστορίας αποτελούν οι Έλληνες της Ρωσίας και της Σοβιετικής Ένωσης, που αριθμούσαν σε περισσότερα από 400.000 άτομα μετά το ΄22, και οι οποίοι βρέθηκαν στο κέντρο των μεγάλων αλλαγών και ανακατατάξεων που συνέβησαν τον 20^ο αιώνα.

Ειδικά η σοβιετική περίοδος του παρευξείνιου ελληνισμού γεφυρώνει πολλά πράγματα, όπως:

-το ίδιο το σοβιετικό πείραμα και τις διάφορες μεταμορφώσεις του,

-το ρόλο του εξωελλαδικού ελληνισμού σε μη ελεγχόμενα περιβάλλοντα,

-τις εξελίξεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στις Γενοκτονίες των μη μουσουλμανικών πληθυσμών.

Ειδικά η σοβιετική τους εμπειρία δίνει πολλές απαντήσεις σε ιστορικά ερωτήματα που ακόμα αιωρούνται. Η οριστική διάλυση(25 Δεκεμβρίου 1991) της μεγάλης Σοβιετικής Αυτοκρατορίας έβαλε την ανθρωπότητα σε μια νέα ιστορική εποχή.

Γιατί το σοβιετικό πείραμα:

-σφράγισε την ιστορία του 20ου αιώνα,

-καθόρισε τη μορφή της ευρύτερης περιοχής μας,

-απείλησε τις έως τότε κυρίαρχες δυνάμεις του κόσμου,

-προσπάθησε να αλλάξει τις καθιερωμένες νοοτροπίες και

-διακήρυξε τη δημιουργία μιας νέας κοινωνίας «απαλλαγμένης από την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο».

Τελικά απέτυχε σ’ όλους τους στόχους που έθεσαν οι αρχικοί επαναστάτες του ’17, που πίστεψαν ότι μπορούν να υπερπηδηθούν κάποια στάδια της κοινωνικής εξέλιξης. Υλοποίησαν εν τέλει τα πιο τρελλά όνειρα των μεταφυσικών φιλοσόφων που πίστευαν ότι το πνεύμα προηγείται του όντος και ότι αρκεί η βούληση για να αλλάξει τον ρου των πραγμάτων και να ανατρέψει τους νόμoυς της φύσης…. Μόνο που γι αυτό, απαραίτητη ήταν η σκληρή κυριαρχία μιας νέας τάξης ανθρώπων -συσπειρωμένων γύρω από το Κόμμα, απολαμβάνοντας τα πλείστα όσα οφέλη από τη συσπείρωση αυτή- που πίστευαν ότι αποτελούν την τελείωση του ανθρώπινου είδους, ότι οι ιδέες τους εκφράζουν την ενσάρκωση της έως τότε oυτοπίας και ότι η πολιτική πρακτική τους εγγυάται το δρόμο για την κατάκτηση του επίγειου Παράδεισου.

Τελικά, κατάφεραν να μετατρέψουν μια φιλοσοφική άποψη που προερχόταν από την καρδιά της νεωτερικότητας σε προνεωτερικό θρησκευτικό φαινόμενο. Και ακριβώς γι αυτό ανταγωνίστηκαν τις προηγούμενες θρησκευτικές εκφράσεις, προσπαθώντας να αντικαταστήσουν το παλιό τελετουργικό με το νέο, όπως και τα σύμβολα και τις «Ιερές Γραφές» των παλαιότερων δοξασιών. Στο πλαίσιο αυτού του ιδεολογικού ανταγωνισμού εντάσσεται και η απαγόρευση των καλάντων στην ΕΣΣΔ, φαινόμενο που διαπραγματεύτηκα σε κείμενό μου που δημοσιεύτηκε στην εφημ. «Καθημερινή» παλιότερα.

Η ιστορία των πολυάνθρωπων ελληνικών κοινοτήτων στη Σοβιετική Ενωση του μεσοπολέμου έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Τόσο σε επίπεδο πολιτικής ιστορίας, όσο και σε θέματα που άπτονται των πολιτισμικών επιλογών. Στις περιοχές εμφανίστηκε ένα μοναδικό φαινόμενο. Οι Ελληνες κομμουνιστές κατέλαβαν την εξουσία και την άσκησαν για μια περίπου εικοσαετία. Προσπάθησαν να εφαρμόσουν την ευρύτερη σοβιετική πολιτική, καθώς και τις πλέον τολμηρές προτάσεις των ελλαδικών συντρόφων τους

Οι νέοι σοβιετικοί θεοί

Οι Σοβιετικοί προσπάθησαν να εξαλείψουν τις παλιές θρησκευτικές λατρείες από την επικράτειά τους. Ομως, δεν τα πολυκατάφεραν! Αφού προσπάθησαν στη θέση των παλιών θεών να βάλουν τους νέους και αφού αντικατέστησαν τις εκκλησίες, τα τζαμιά και τα βουδιστικά τεμένη με τα Μαυσωλεία… στο τέλος κατέρρευσαν, και οι παλιοί θεοί επέστρεψαν πολύ ισχυρότεροι!

Έχει ενδιαφέρον η αντικληρικαλιστική πολιτική των Σοβιετικών όπως εκφράστηκε στις μεγάλες ελληνικές σοβιετικές παρευξείνιες κοινότητες (πριν ο σταλινισμός σαρώσει τα πάντα στο διάβα του μετά το ’37).

Η άρνηση της θρησκείας και η καταδίωξη της χριστιανικής λατρείας στις ελληνικές περιοχές του Καυκάσου και της Νότιας Ρωσίας υπήρξε βασική επιδίωξη του κόμματος και της νέας ελληνικής καθεστωτικής διανόησης.

Οι ελληνικές κομματικές οργανώσεις, καθώς και ο ελληνικός σοβιετικός Τύπος θεωρούσαν ως ύψιστο ιδεολογικό καθήκον τους τη συστηματική αντιθρησκευτική προπαγάνδα για την αντιμετώπιση των προκαταλήψεων, όπως θεωρούσαν, του πληθυσμού.

Ο ελληνικός εκδοτικός οίκος «Κομμουνιστής», που έδρευε στο Ροστόβ επί του Ντον, είχε εκδώσει προπαγανδιστικό βιβλίο για τον αντιθρησκευτικό αγώνα με τίτλο «Αντιθρησκευτικό εγχειρίδιο για τους χωρικούς».

«Αντιθρησκευτικές γιορτές»

Η αντιθρησκευτική στάση εκφράστηκε με άρθρα στις ελληνικές καθεστωτικές εφημερίδες, τα οποία αποδείκνυαν τον αντιδραστικό χαρακτήρα της θρησκείας και με καταγγελίες, σε περιπτώσεις εκδήλωσης του θρησκευτικού αισθήματος. Με δημοσίευση αντικληρικών άρθρων, αλλά και ποιημάτων και πεζογραφημάτων, επιχειρήθηκε η αντικατάσταση της θρησκευτικής πίστης από τη σοσιαλιστική. Το σύνθημα ότι η θρησκεία ήταν το «αφιόνι του λαού», που εμφανίστηκε μαζί με την ατομική ιδιοκτησία και μόνο κακό προκαλούσε στους εργαζόμενους, αποτελούσε τη μόνιμη επωδό στις αναφορές περί θρησκείας. Το κόμμα άρχισε να οργανώνει στα ελληνικά χωριά «αντιθρησκευτικές γιορτές»…

Για να αποδειχθούν οι βλαβερές συνέπειες της θρησκευτικής συμμετοχής του ελληνικού πληθυσμού, χρησιμοποιούνταν το επιχείρημα ότι κατά τη διάρκεια των διαφόρων γιορτών και ειδικά του Πάσχα οι χωρικοί δεν συμμετείχαν στις αγροτικές εργασίες και ότι στα ελληνικά χωριά άρχιζαν ατελείωτα γλέντια. Βασικός άξονας του αντιθρησκευτικού αγώνα ήταν η καταπολέμηση με κάθε τρόπο όλων των θρησκευτικών συνηθειών, όπως για παράδειγμα η συνήθεια του αγιάσματος, τα κάλαντα, οι λειτουργίες, η περιποίηση των εκκλησιών κ.λπ.

Επίσης, έπρεπε να καταπολεμηθεί η επιρροή των ιερέων, τους οποίους αποκαλούσαν «μάντηδες», στους αγροτικούς πληθυσμούς. Η επίθεση κατά των θρησκευτικών παραδόσεων έφτασε σε υπερβολικές ακρότητες, όπως η απαγόρευση των παιδιών να λένε τα κάλαντα, τα οποία θεωρούνταν αντιδραστικά. Υποστηριζόταν ότι ήταν οι βλαβερές συνήθειες, της παλιάς κοινωνίας και του αστικού καθεστώτος και επιπλέον ήταν οι «αντιδραστικές εκδηλώσεις των ηττημένων καπιταλιστών», κάτι που για την ΕΣΣΔ ήταν προσβολή και «εμπόδιο στη σοσιαλιστική οικοδόμηση».

————————

* Ο κ. Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας. Μελέτησε τις ελληνικές σοβιετικές κοινότητες την περίοδο του μεσοπολέμου.