Το φως ως φιλοσοφική έννοια στον Πόντο – Γράφει ο Παναγιώτης Μωϋσιάδης

Ο Θεός, όντας φως, στο οποίο «σκοτία οὐκἔστινοὐδεμία»,

Το φως, παράγωγο του ήλιου, αποτέλεσε για τον άνθρωπο τον κυριότερο λόγο της ύπαρξής του πάνω στη γη, αφού ένα είναι βέβαιο, ότι χωρίς την ύπαρξή του δεν μπορεί να ύπαρξει καμιά μορφή ζωής.

Γι’ αυτό το φως του ήλιου ταυτίστηκε με το θεό και για αιώνες ο ήλιος λατρευόνταν από τους ανθρώπους ως Θεός.

Στην αρχαία Ελλάδα η έννοια του φωτός ταυτίστηκε με το πνεύμα και τησοφία. Γι αυτό οι περισσότεροι θεοί του Ολύμπου παρουσιάζονταν στους ανθρώπους ως φωτεινή λάμψη, ως έντονο φως. Ιδιαίτερα τα αγάλματα του θεού Απόλλωνα και της θεάς Αθηνάς ήταν χρυσελεφάντινα δημιουργήματα, που εξέπεμπαν γύρω τους διάχυτα το φως .

Το λατρευτικό μέρος του φωτός στην αρχαιότητα ήταν το μαντείο των Δελφών,με τους φωτεινούς χρησμούς και τη δύναμη, που ο θεός Απόλλων κατείχε, ώστε με αυτούς να θεραπεύει όλες τις δυσκολίες τις ζωής του ανθρώπου. Η γνώση του μέλλοντος  ήταν προνόμιο των θεών,  που δίνονταν στους θνητούς ως πνευματικό φως . Ο ίδιος ο θεός Απόλλωνας απεικονίζεται με το τόξο του, σύμβολο του ήλιου, με το βέλος σύμβολο της αρμονίας και του μέτρου και το φωτοστέφανο στο κεφάλι. Με το ίδιο πνευματικό φωτοστέφανο απεικονίζεται αργότερα και ο Ιησούς Χριστός..

Ο φωτοστεφανωμένος Θεός  είναι στην ποντιακή ντοπιολαλιά ο φωσφωταγμένος Θεός αυτός, που έχει πάνω του το υπέρλαμπρο πνευματικό φως.

Η έννοια του φωτός τόσο ως φυσική όσο και ως πνευματική διάσταση έχει τόση δυναμική στην ποντιακή κοινωνία που τη συναντάς σε κάθε μνημείο του λόγου και στις καθημερινές εκφράσεις του λαού.

Το  ουσιαστικό φως ή φώσιν ή φώση κατά το  η ημέρα ή το εφώς κατά το ήλιος,  . Η λέξη  φως με όλες  τις εκφορές, τηςσυνώνυμες και σύνθετες, αποτελεί μια θεμελιακή διάσταση για την κοινωνική και πνευματική έκφραση των Ελλήνων του Πόντου.

Για να κατανοήσουμε  τη νοηματική δυναμική του φωτός θα επικαλεστούμε  κάποιες λαϊκές  καθημερινές εκφράσεις όπως:΄΄Είδα φως και ημέραν,για κάποιον, που ξεπερνά μεγάλη δυσκολία  ή απολαμβάνει τη ζωή  με αγάπη και ευτυχία.

Η ίδια λέξη μπορεί να γίνει μεγαλύτερη κατάρα για κάποιον, που του ευχόμαστε να δυστυχήσει:                      φως να μη χορτάεις…!

Ή κατά φυσικού φωτός : φως να μηνελέπς,δηλαδή να τυφλωθείς.

Βλέπουμε, ότι  το φως ταυτίζεται απόλυτα με την ίδια τη ζωή και το θαύμα της γέννησης.Η αναγγελία και η διάδοση της γέννησης από τον έναν στον άλλον γίνεται με την πιο όμορφη ποντιακή φράση:΄΄ Φως  ‘ς σ’ ομμάτια σ’΄΄Συγχαρητήρια χαράς,  αναγγελία μεγάλου γεγονότος όπως : ΄΄μάθε, ότι απέκτησες  παιδί ,΄΄ ότι  γύρισε το παιδί σου από τον πόλεμο ή  την ξενιτιά .  Αυτή η χαρά  εύχομαι να γίνει φως στα μάτια σου.Στη φράση αυτή  το  φως και η ζωή συμπυκνώνονται  σε δύο μαγικές λέξεις της ποντιακής γλωσσικής σοφίας.

Μετά την γέννηση ακολουθείτο  μυστήριο της βαπτίσης στην χριστιανική ηθική του Πόντου. Ηλέξη βάφτιση ήταν άγνωστη . υπερτερούσε η αρχαιολατρική δύναμη του φωτός.  Η εμβάπτιση του παιδιού στο νερό είχε δευτερογενή σημασία. Η πνευματοχρηστική διάσταση της φωτίσεως και η μετάδοση  του αγίου πνεύματος στο παιδί προείχαν. Τα  φωτίσια ( τα βαφτίσια ) και όλες οι παράγωγες λέξεις συναπαρτίζουν τη μεγάλη θεολογική επιρροή, που προσέδωσαν στην έννοια του φωτός οι Έλληνες του Πόντου.

Τα φωτίσια( βαφτίσια ) θεωρούνταν ένα από τα κύρια μυστήρια και κατείχαν ξεχωριστή θέση στην λατρεία των Ποντίων.  Ήταν πολύ γνωστή η φράση :  Αφώτιγονστούδ ‘’ς  σον παράδεισον ‘κι πάει.

Ακόμα λέξεις όπως ΄΄νουνός,νουνά΄΄ ήταν άγνωστες  στον Πόντο, γιατί χρησιμοποιούνταν οι θεολογικές:  ανάδοχος  ( ο αναδεξάμενος= δεξάμενος)  και η νουνά η δεξαμέντσα.

Ο δεξάμενος και οι συγγενείς επιχαίρουν για το παιδί και με χαρά δηλώνουν σε κάθε στιγμή την ιδιότητά τους ΄΄  εγώ εφώτσαατον΄΄Και μετά ακολουθούσε το βαπτιστικό τραπέζι,  που και αυτό ονομάζονταν φωτίσια ( κάθουμες ‘ς σα φωτίσια)

Τα φωτίσιαγίνονταν στο σπίτι το  μωρού, που θα βαπτιζόταν.Έπαιρνε για τους Πόντιους τη θεία φώτιση ( εφωτίεν). Το βαφτιστήριεπίσης λέγοντανδεξιμάτ’, παιδί που το αναδέχθηκε ο πνευματικός πατέρας.  Πρώτιστη θέση στις λαϊκές ευχές έχει η φράση ΄΄φωτισμένον να έν΄΄ Να έχει δηλαδή τις θεϊκές χάρες και τις πνευματικές αξίες.Ακόμα και  όλα τα αντικείμενα, που λαμβάνουν μέρος στο  μυστήριο ονομάζονται  φωτιστέριαπροσδίδοντας ιδιαίτερη έμφαση στην πνευματικότητα και την φωτοπνευματική μυστηριακή διαδικασία.

Οι αρχαίοι πρόγονοί μας είχαν φθάσει σε ένα υψηλό επίπεδο πολιτισμού, γιατί μοιράζονταν  πανίσχυρες ηθικές και πνευματικές αξίες, που εκφράζονταν μέσα από τη γλώσσα, την έκφραση και τις μυητικές τελετές. Ίσως αυτό που πολλές φορέςαναδεικνύει την πολιτισμική συνέχεια να υποκρύπτεται μέσα στις λέξεις, τους ορισμούς και τις προσφωνήσεις.

Το αρχαίο φως είτε με τη μορφή της ολυμπιακής φλόγας είτε ως απεικονιστικό πνευματικό φως  πέρασε στον χριστιανισμό μεταλαμπαδευμένο σε αγιόκερα και σε άγιο φως, Άεν φως.

Στην περιοχή  Κιουρτιούν της Αργυρούπολης ίσως η μοναδική αναφορά χριστιανικής μονής ήταν αφιερωμένη  στο ιερό φως και ονομαζόνταν μονή  ΄΄ΗΦωτοβόλα΄΄  μια αντιστοίχιση με τους αρχαίους απολλώνιους ναούς του φωτός.

Τα φώτα, μια θρησκευτική τελετουργία, όπου το άγιο πνεύμα εμφανίζεται με την μορφή της περιστεράς , κατέχουν μια σημαντική επιρροή στη ζωή των πιστών στον Πόντο .

Ο διακαής πόθος των νεκρών τόσο από τον ομηρικό Άδη όσο και από τον άνω κόσμο του Αγίου Πέτρου ήταν η θύμηση με το μνημονικό πάντα φως ενός κεριού. Οι νεκροί απαιτούν τη μνήμη μας  και προστάζουν:

΄΄Τα φώτα θέλω το κερί μ’ και τη Λαμπρήνλαμπάδαν΄΄

Αντίστοιχη παράκληση απευθύνει και ο ερωτόληπτος προς την αγαπημένη του :

Αν αποθάνω ‘ς σο ταφί μ’ έλα το χρόνον μίαν, έναν κερόπονάψον ‘με ποίσο ‘με,συντροφίαν..

Τα φώτα το περιστέρι ταυτισμένο με το άγιο πνεύμα συμβολίζει την υπέρτατη ομορφιά  ακόμα και στο το λαϊκό άσμα: Άσπρεσα μ’ και περιστέρα μ’,τώρ’ αν έρθες από πέραν..΄΄

Συνώνυμο της ομορφιάς και της ωραιότητας το συναντάμε στην ποντιακή λογοτεχνία τόσο ως θυμοσοφική αναφορά όσο και στο ερωτικό  ειδυλλιακό τραγούδι.

Θείτσα μ’, τα περιστέρια σου ‘ς σηναύλια μ’, ντ’ αραεύνε;Έρχουνταν,πίν’νε  ας σο νερόν ,την κάρδια μ’ τογραεύνε..!

Το  ουσιαστικό φως  ή φώσι στην ποντιακή σημειολογία  υποκαθιστά την γνώση, την πνευματικότητα, την ομορφιά, την λάμψη.

Ο μεγάλος φωτοδότης είναι ο ήλιος ( ήλος ή ήλεν).Κάθε τι που εκτίθεται στις ακτίνες του ήλιου είναι ηλιοφωταγμένον όπως και  κάθε εκπομπή  φωτός από τον ήλιο είναι  το ηλεφώταγμαν και κατά το ποιητικότερον το ηλενφώς.

Η  οικιστική παράδοση  αναζητούσε πάντοτε αυτό το ηλεφώταγμα.Έδινε ιδιαίτερη βαρύτητα στον ηλιακό προσανατολισμό των κατοικιών. ( Ηλιακόνοσπίτ’), σπίτι που το λούζει το φως του ήλιου είναι χαρούμενο και υγιεινό για τον άνθρωπο. Γι αυτό όλες οι κατοικίες έβλεπαν προς τον ήλιο  χτισμένες σε μέρη προσήλια ( ηλιοπορέσια)

Η ποντιακή εμπειρία ζωής ήταν ένα  διαρκές  βίωμα,  που  αναζητούσε αδιάκοπα το ζωογόνο φως της ζωής και του πνεύματος.

Κι όταν η ζωή στερούσε από κάποιους αυτή την δυνατότητα ,τότε έρχονταν  η διαμαρτυρία, η απόγνωση: Ας ‘ς σηνκοτύλα μ’ φως ‘κ’ είδα κιαν είδα πα, δεινόνέτον…!

Παρόμοια έκφραση στέρησης:ακόμανηλεφώταγμαν  ‘κ’  είδα..!

Αυτό το φως ταυτισμένο με την πρόοδο και τηδημιουργία έπρεπε να αποτελεί αντικείμενο κοινωνικής συνεργασίας,αλληλεγγύης και ισορροπίας.Οι άνθρωποι του πνεύματος και της γνώσης ορίζονταν ως φωτοδότες ( φωταχτέρ’αχούλ’ ) Φωτεινό μυαλόή φωταγωγοί  πνευματικοί πατέρες .  Η επικοινωνία τους και τα λόγια τους νοτισμένα στο φως : τα λόγιατουν φως έχνε.

Και βέβαια η μαθησιακή  διαδικασία, η εκπαίδευση του νου και η πνευματική ανέλιξη ήταν ο στόχος του χριστιανού, που επεδίωκε ΄΄το καθ ομοίωσιν΄΄ μέσα από την λαϊκήενθάρρυνση:                                             Το πολλά η φώση ( μόρφωση) ομμάτια ‘κ’ εβγάλ’

Το φως είναι απόλυτα ταυτισμένο με την αρχαία και χριστιανική διάσταση  των ερμηνειών, είναι η γνώση και η μορφωτική αυτάρκεια. Ο άνθρωπος θα πρέπει να είναι αυτόφωτος. Η  διαφώτιση και η προπαγάνδα είναι στοιχεία εξάρτησης και ποδηγέτησης : φράσεις όπως : Το ξένον φως ‘κι φέγγει…!

Ξένον φως ‘ς σηναύλια  σ’ ‘κι φωτάζ’…!   Η  ακόμα και το πιο χαρακτηριστικό: ξένον φως τ’ ομμάτια σ’ εβγάλ’..!

Η αφετηρία της ζωής είναι το ξημέρωμα, η αυγή η χαραυγή με το πρώτο φως΄΄ τα ημερόφωτα΄΄ή  το φωτοχάραμαν…!

Η καλύτερη ημέρα στην αντίληψη των απλών ανθρώπων ήταν η πιο φωτεινή και η πιο μεγάλη σε διάρκεια. Αυτή χαίρονταν και την ονομάτιζαν΄΄φωςημέρανεποίκεν΄΄με την ίδια προσφώνηση εκφράζονται και τα βαθύτερα αισθήματα αγάπης για ένα πρόσωπο οικείο : (  ΄΄Φώς κι ημέρα μ’ ..είδα ‘σε κ’ επαλαλώθα΄΄) Το μέγεθος και η ένταση του φωτός  είναι ταυτόσημη με την αγάπη και τον έρωτα.Είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτική η δύναμη του φωτός στην ποντιακή ηθογραφία.

Στην εξόχως αποκαλυπτική παροιμία βλέπουμε την ταύτιση του φωτός με τα πιο αγαπημένα μας πρόσωπα:  ΄Αδελφόν πα φως …! Άμα τη γαρής ι μ’ το φως άλλο έν…!

Οι ανθρώπινες ερωτικές σχέσεις είναι από τις δυνατότερες πνευματικές πράξεις . Γι αυτό ο απόστολος Παύλος ενθαρρύνει τα  ζευγάρια να είναι ενεργά, ώστε να μην υπόκεινται σε αλλότριους πειρασμούς.

Ο ερωτισμός στον Πόντο περιγράφεται και αναδύεται μέσα από τις οπτικές αποκαλύψεις των φωτεινών αχτίνων του ήλιου, καμιά φορά είναι αρκετό και το φως του φεγγαριού για να συνεργήσει στον φωτόκοσμο της ομορφιάς και των αισθημάτων.

Οι έννοες αυτές πέραν από τις μαγικές ερωτικές φράσεις, που εμπεριέχουν,όπως τον ερωτικό θαυμασμό και τη λαγνεία,  είναι διάχυτες στα λαϊκά άσματα και απευθύνονται  προς την όμορφη  και λαμπερή  νεανίδα (κόρασον) του Πόντου :

Ηνύφιααίχτρια  και φωταχτέραέν ’ ,   όταν ο κουμπάρος αποκάλυπτε την καλύπτρα της νύφης με αυτά τα λόγια περιέγραφε την ομορφιά της.

  Η κόρ φως φωταχτέρ’ ‘ς σον κόσμον ‘κ’ ευρίεται. Ήταν τα λόγια της προξενήτρας, όταν ήθελε να παινέψει την υποψήφια νύφη.

Ο πρόσωπόςατςφωτάζ’ ,  τ’ ομμάτια τςφωταχτέρια και πολλές φράσεις επαινούν την γυναικείαομορφιά και το κάλλος.

Ακόμα και για τον όμορφο νεαρό το φως προσδίδει την ανάλογηπεριγραφή:

φως ας σηνΑνατολήν,   παίνεμα της  προξενήτρας για  το νέο όμορφο  σεμνό  γαμπρό.

Στο ερωτικό ποντιακό τραγούδι μεγαλουργεί το φως με τις γλαφυρές νοηματικές του περιγραφές:

Άμον ήλος εφώταξες, κι άμον αέρα εδέβεςκι ούς να εκαλοτέρεσαραχόπαεπιδιάβες..!

Η ανταπόδοση της πολύτιμης αξίας, που προσλαμβάνει η   μαγευτική  αίσθηση της όρασης με την δύναμη του φωτός εκφράζεται ακόμα και τη στιγμή του πόνου, του σπαραγμού .Στο μοιρολόι της πόντιας Πηνελόπης  η απώλεια του συντρόφου της είναι αντίστοιχη με την απώλεια του φωτοδότη ήλιου.

Ήλε μ’, π’ εχπάστες και θα πας και πού θ’ αφήντς τη χιόρα σ’…!

Ήλε μ’, νε ήλε μ’ ,νε ήλε μ’ και φώση μ’ και ημέρα μ’..

Τσίκσον, ήλε μ’ ,την κάλη σου, τα ορφανά σ’ ντό θ’ εφτάει..!

Έννοιες όπως η ευδαιμονία,(το πολλά το φως ομμάτια ‘κ’ εβγάλ’)η ευσέβεια, (Το άεν φως έχ’ απάν ατ’) η επιπολαιότητα ( τα λόγια τ’ φως κ’ έχνε)η δικαιοσύνη ( τη ήλονος το φως για τ΄όλτςέν)  η φιλοκαλία, ( τα έμορφα ‘ς σο φως τερούνατΆ) η αρετή, ( ‘ς σο φως απάν πάει) ,η ευγένεια ,(φωταγωγόνπαιδίνέν) , η ενάργεια,  (Το χωρίον δι’φωτασίαν )η σωφροσύνη,( φωταγμένονοσπίτέν)  η σοφία ( τ’ ομμάτια τ’  τσινέκιαεβγάλνε) τα παραπάνω σοφίσματαέχουν χάσει σήμερα σε μεγάλο βαθμό την λειτουργική αξία τους, γιατί δεν κοσμούν πλέον τη νέα ελληνική  γλωσσικήχρωματική.

Η χρησιμοθηρία των φωτογενών λέξεων αποκτά  σημαντική δυναμική στον ποιητικό λόγο , που καταγράφηκε τόσο από τους ανώνυμους ποιητές όσο και από τους λόγιους. Τέτοιες λέξεις με φωτόμορφο κάλλος, που διαχέουν ,  είναι σημαντικό να υπογραμμιστούν .

Φώταγμαν (  λάμψη από φως),  φωταγωγία (  περισσή ομορφιά) Φωτάκα ( γυναίκα πολύ όμορφη )Φωτάεις ( Φωτίζεις), Φωταχτέρ(ιν)( πηγή φωτός) Φωταχτόν ( φωτεινό),Φωταξία ( ( η λαμπρότητα η ομορφιά)  Φωταχτερού( πανέμορφη)  φωτεινερός ( αυτός που εκπέμπει πνευματική ομορφιά)  φωταγωγός ( ο πνευματικός άνθρωπος) φωτόστολον( φωτοστολισμένο), Φωσχαρεμένον ( Φωτοχαρούμενο), φεγγοφώς( φεγγαρόφωτο)Φωσφωταγμένον(περίλαμπρο).

Οι αληθινές αξίες του προφορικού λόγου  είναι ταυτόσημες με τις πνευματικές  αρετές κάθε λαού.

Η αρετή  στην ποντιακή κοινωνία αποτελούσε μια φυσική ,  προδιάθεση  της ανθρώπινης δραστηριότητας και μια  συνειδητή επιλογή της, Η στόχευση ήταν  να προτάσσει πάντα  τις  σταθερές ηθικές αξίες της ζωής  και του πνεύματος.

φυσικά στις μικρές παραδοσιακές κοινότητες  το γυναικείο κάλλος υμνήθηκε περισσότερο από κάθε τι.Οι κοινωνίες εκπλήσσονταν και περιέγραφαν το φωτόμορφο κάλλος της  γυναίκας με κάθε τρόπο.

Εσέν, που έχ’ τη σκύλ’ ο γιόν, ντο θ’εφτάει το κάζι, βάλτς ‘σε απέσ’ ‘ς σο μεσοχάμ’, ο κόσμον ας φωτάζει…!

Με το ίδιο πάθος προέβαλε και το φυσικό κόσμο με τις ομορφιές του. Δεν παρέλειψε όμως ποτέ να αναβιβάσει τις ομορφιές και το κάλος της ψυχής με τα πιο λαμπερά και φωτεινά χρώματα του ήλιου.

Φώταξον, ήλε μ’,φώταξον, ας λάμπνε τα ραχία, να τραγωδούν και χαίρουντανκορτσόπα και παιδία..

Όταν όμως ο άνθρωπος με τη θεία ενέργεια εισάγεται στον κόσμο του άκτιστου φωτός, τότε το « θάμβος Θεού» φτάνει να γίνει η ελπίδα και η παρηγοριά για τις αγωνίες και τις ουτοπίες του.

Οι πρόσκαιρες υλικές  απαιτήσεις του  μόνο στο φωςτου πνεύματος μπορεί να φωτιστούν  και να αποκτήσουν περιεχόμενο.

‘Σ σην εκκλησίαν, όντες πας,κλώστ’τέρεν τα ταφία,‘ς σον κόσμονέν και θάνατος, μη καίεις τα ξένα ψήα…!