Αναζητώντας τις εναλλακτικές λύσεις για την επόμενη μέρα της Δυτικής Μακεδονίας μετά την πλήρη απολιγνιτοποίηση της οικονομίας της, το εγχείρημα αναδεικνύεται ιδιαίτερα δύσκολο για δύο βασικούς λόγους:
Πρώτον, επειδή η αποσυρόμενη λιγνιτική δραστηριότητα λόγω του τεραστίου μεγέθους της για τα δεδομένα της περιοχής και της πολλαπλασιαστικότητας των άμεσων, έμμεσων και επαγόμενων επιπτώσεών της στο συνολικό παραγωγικό της περιβάλλον, έχει δημιουργήσει ένα κυρίαρχο οικοσύστημα, το οποίο χάνοντας ουσιαστικά τον βασικό του τροφοδότη απειλείται με συνολική κατάρρευση.
Δεύτερον, η απουσία ισχυρών εναλλακτικών τομέων και κλάδων κατά μήκος του ενεργειακού άξονα ως αποτέλεσμα της συνολικής παθογένειας του παραγωγικού συστήματος κατά το οποίο η «ισχυρή ενέργεια» δεν άφησε ζωτικό χώρο για την ανάληψη επιχειρηματικών πρωτοβουλιών και περιόρισε σημαντικά την διαμόρφωση επιχειρηματικής κουλτούρας. Χαρακτηριστικό της παθογένειας αυτής αποτελεί το γεγονός ότι η Δυτική Μακεδονία ακόμη και κατά την περίοδο της ευμάρειας των μακροοικονομικών της μεγεθών – δηλαδή πριν από την κρίση (2009) – παρουσίαζε διαχρονικά τον υψηλότερο δείκτη ανεργίας της χώρας, γεγονός που σημαίνει ότι ο πολλά υποσχόμενος ενεργειακός τομέας λόγω της ελκυστικότητάς του «δεν επέτρεψε» εδώ και δεκαετίες σε άλλες οικονομικές δραστηριότητες να αναπτυχθούν καλλιεργώντας μια κουλτούρα «ΔΕΗ ή περιμένω την ΔΕΗ».
Από τις διάφορες μελέτες που είδαν το φως της δημοσιότητας αλλά και από πρακτικές που ακολουθήθηκαν σε διεθνές επίπεδο, οι λύσεις αναζητούνται μέσω της αξιοποίησης πολλαπλών συγκριτικών πλεονεκτημάτων που διαθέτει η κάθε περιοχή, τα οποία υποβαθμίστηκαν κατά την προηγούμενη περίοδο και ήρθε η κατάλληλη ώρα να πρωταγωνιστήσουν.
Για τη Δυτική Μακεδονία υπάρχει διάχυτη η πεποίθηση ότι ο πρωτογενής τομέας είναι μια από τις εναλλακτικές επιλογές που υπάρχουν στο τραπέζι. Ο τομέας αυτός σύμφωνα με στοιχεία του 2017 (ΕΛΣΤΑΤ) μαζί με τον άμεσα συνδεόμενο τομέα της μεταποίησης – τυποποίησης αγροτικών προϊόντων συμμετέχει με ποσοστό 14% περίπου στην Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία και προσφέρει περίπου το 25% των συνολικών θέσεων εργασίας της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας.
Φυσικά, η ανάπτυξη του πρωτογενή τομέα δεν μπορεί να έρθει με πρακτικές του παρελθόντος, ερασιτεχνισμούς και αποκλειστικά επιδοματική πολιτική.
Σύμφωνα με τη νέα Κοινή Αγροτική Πολιτική 2021-2027 και με την διαφαινόμενη μείωση των πόρων της, δίδεται πλέον έμφαση στην υποκατάσταση του εισοδήματος που προέρχεται από τις επιδοτήσεις από την αύξηση των εσόδων μέσω της πώλησης των προϊόντων στην εγχώρια και στην παγκόσμια αγορά. Η αύξηση του γεωργικού εισοδήματος μπορεί να προέλθει είτε μέσω της μείωσης του κόστους παραγωγής είτε μέσω της αύξησης των εσόδων ως αποτέλεσμα εναλλακτικά της αύξησης του όγκου παραγωγής και της αύξησης της μοναδιαίας τιμής λόγω καλύτερης ποιότητας και υψηλής προστιθέμενης αξίας των γεωργικών προϊόντων.
Εν κατακλείδι, η ανάπτυξη του πρωτογενή τομέα στη Δυτική Μακεδονία θα πρέπει να εξεταστεί μέσα από το τρίπτυχο:
- της δημιουργίας μιας αγροτικής οικονομίας με αλυσίδες αξίας, που να συνδυάζει την πρωτογενή παραγωγή με την μεταποίηση και τυποποίηση προϊόντων υψηλής διατροφικής και προστιθέμενης αξίας,
- της παραγωγής νέων, καινοτόμων προϊόντων με υψηλή ζήτηση στην εγχώρια και διεθνή αγορά,
- της ανάδειξης μιας παραγωγικής ταυτότητας της περιοχής, στην οποία να αποτυπώνονται τα τοπικά χαρακτηριστικά της φύσης, της ιστορίας και του πολιτισμού της.
Οι προϋποθέσεις για την ανάπτυξη μιας σύγχρονης αγροτικής οικονομίας στη Δυτική Μακεδονία είναι πολλές, τόσο σε τεχνικοοικονομικό όσο και σε θεσμικό επίπεδο.
Πυλώνας 1ος – Δημόσιες επενδύσεις στον αγροτικό χώρο
Η υλοποίηση δημοσίων υποδομών στον αγροτικό χώρο αποτελεί βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας της περιφέρειας στη νέα εποχή. Σημαντικότερες δράσεις για την δημιουργία ελκυστικού περιβάλλοντος του αγροτικού επιχειρείν είναι:
- Η ανάπτυξη αρδευτικών δικτύων και η αύξηση των αρδευόμενων εκτάσεων. Σήμερα οι αρδευόμενες εκτάσεις στη Δυτική Μακεδονία αγγίζουν το 20% και υπολείπονται σημαντικά του εθνικού μέσου όρου που είναι 30%. Φυσικά το αρδευτικά δίκτυα θα πρέπει να συνδυαστούν με αναδιάρθρωση από υψηλής προστιθέμενης αξίας καλλιέργειες.
- Η αποκατάσταση και ποιοτική βελτίωση εδαφών των εξοφλημένων ορυχείων λιγνίτη με σκοπό την γεωργική χρήση.
- Η εγκατάσταση ευρυζωνικών δικτύων υψηλής ταχύτητας που θα συμβάλλουν στην ανάπτυξη της Έξυπνης Γεωργίας και στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων αγροδιατροφής.
- Η ζωνοποίηση της γεωργικής γης της Δυτικής Μακεδονίας με τη χρήση εδαφολογικών χαρτών, η οποία θα οδηγήσει στην καλύτερη δυνατή αξιοποίησή της με την επιλογή των καταλληλότερων καλλιεργούμενων ειδών ανά ζώνη.
Πυλώνας 2ος – Ιδιωτικές επενδύσεις
Βασική στόχευση θα πρέπει να αποτελούν για τον γεωργικό τομέα η επιλογή καλλιεργειών με προοπτική μεταποίησης και τυποποίησης σε τοπικό επίπεδο, ενώ για τον κτηνοτροφικό τομέα η παραγωγή επώνυμων πιστοποιημένων γαλακτοκομικών προϊόντων. Το σύνολο των αγροτικών προϊόντων της περιοχής – πρωτογενών και μεταποιημένων – θα πρέπει να έχει ως ορίζοντα την ευρύτερη εγχώρια και διεθνή αγορά και την κάλυψη σύγχρονων καταναλωτικών αναγκών και τάσεων.
Προϊόντα με κρίσιμη μάζα πρωτογενούς παραγωγής, όπως τα δημητριακά, τα όσπρια, τα δενδροκομικά, τα σταφύλια, ο κρόκος και τα αρωματικά – φαρμακευτικά φυτά καθώς και τα προϊόντα μεταποίησης όπως το κρασί και τα γαλακτοκομικά προϊόντα, μπορούν να αποτελέσουν την αιχμή του δόρατος για την αναβάθμιση της αγροτικής οικονομίας της περιοχής. Στο πλαίσιο αυτό οι ιδιωτικές επενδύσεις μπορούν να αφορούν σε:
- Εγκατάσταση σύγχρονων αγροκτημάτων γεωργικής και κτηνοτροφικής παραγωγής.
- Ίδρυση μονάδων μεταποίησης και τυποποίησης γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων.
- Κατασκευή εγκαταστάσεων θερμοκηπίων και υδροπονίας με χρήση τηλεθέρμανσης.
- Δημιουργία οριζόντιων και καθέτων clusters επιχειρήσεων του πρωτογενή τομέα με στόχο την ανάπτυξη ολοκληρωμένων αλυσίδων αξίας στην αγροτική οικονομία με ενσωμάτωση της καινοτομίας και της επιστημονικής γνώσης. Στο ίδιο πλαίσιο είναι δυνατή η ανάπτυξη αγροτουριστικών δραστηριοτήτων και η διατομεακή ανταλλαγή εισροών – εκροών μεταξύ κλάδων της περιφερειακής οικονομίας.
- Μια άλλη δυνατότητα διασύνδεσης τομέων της περιφερειακής οικονομίας είναι η παραγωγή βιομάζας και στη συνέχεια ενέργειας από τα απόβλητα των γεωργικών και κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων είτε για αυτοκατανάλωση είτε για αύξηση του εισοδήματος.
- Εφαρμογή συστημάτων διαχείρισης ποιότητας στις επιχειρήσεις του πρωτογενή τομέα και απόκτηση σημάτων ποιότητας Ονομασίας Προέλευσης και Γεωγραφικής Ένδειξης.
- Εφαρμογή της συμβολαιακής γεωργίας μέσω του τραπεζικού συστήματος που μπορεί να συμβάλλει στη στήριξη της προσπάθειας των παραγωγών μέσω της διασφάλισης της αναγκαίας ρευστότητάς τους.
Πυλώνας 3ος – Θεσμικές ρυθμίσεις
Το συνολικό πλαίσιο ανάπτυξης της αγροτικής οικονομίας συμπληρώνεται με τον πυλώνα των θεσμικών παρεμβάσεων που περιλαμβάνουν τόσο ευνοϊκά χρηματοδοτικά και δημοσιονομικά κίνητρα όσο και οργανωτικού – διαχειριστικού περιεχομένου δράσεις. Συγκεκριμένα οι σημαντικότερες ρυθμίσεις ενόψει και του συνολικού σχεδιασμού για την Δίκαιη Αναπτυξιακή Μετάβαση της Δυτικής Μακεδονίας μπορεί να είναι:
- Ευνοϊκό πλαίσιο χρηματοδοτικών κινήτρων μέσω της εφαρμογής συγκεκριμένου καθεστώτος ενίσχυσης αυξημένων ποσοστών επιχορήγησης των επενδύσεων στον αγροδιατροφικό τομέα.
- Ειδικό φορολογικό καθεστώς και fast track διαδικασίες για την αδειοδότηση και υλοποίηση των επενδύσεων του χώρου.
- Ανάπτυξη Κέντρου Γνώσης και Έρευνας στον αγροδιατροφικό τομέα από το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας με στόχο την παραγωγή εφαρμοσμένης έρευνας και τη διασύνδεσή του με τις επιχειρήσεις του πρωτογενή τομέα για την παραγωγή βελτιωμένων προϊόντων υψηλής διατροφικής αξίας και εμπορικότητας. Παράλληλη διασύνδεση με ερευνητικά ιδρύματα της χώρας και του εξωτερικού.
- Δημιουργία ισχυρού Τοπικού Σήματος Ποιότητας των προϊόντων της Δυτικής Μακεδονίας στο οποίο να αποτυπώνεται η γεωγραφία, η ιστορία και ο πολιτισμός της Περιφέρειας και το οποίο θα τα συνοδεύει στις εγχώριες και διεθνείς αγορές.
- Ουσιαστική ενεργοποίηση της Αγροδιατροφικής σύμπραξης με στόχο την προώθηση των τοπικών προϊόντων στις εγχώριες και διεθνείς αγορές και εντάσσοντας τις επιχειρήσεις του χώρου σε διεθνή επιχειρηματικά δίκτυα.
- Δημιουργία μηχανισμού συστηματικής παρακολούθησης των τεκταινομένων στον αγροτικό χώρο με δυνατότητα προτάσεων – παρεμβάσεων ανασχεδιασμού κατά περίπτωση.
Η επένδυση στην αγροτική οικονομία συνεπώς μπορεί να αποτελέσει μια από τις πλέον σοβαρές επιλογές για την Δυτική Μακεδονία κατά την μετάβαση, δημιουργώντας θέσεις εργασίας και εισόδημα.
Οι προϋποθέσεις πολλές, η προσπάθεια που απαιτείται ακόμη περισσότερη διότι πέραν των τεχνικών και οικονομικών απαιτήσεων θα πρέπει να ξεπεραστούν νοοτροπίες δεκαετιών που οδήγησαν στην στρέβλωση της μονοδιάστατης ανάπτυξης.
Όμως σε κάθε περίπτωση «η επιστροφή στις ρίζες» είναι αναζωογονητική και αξίζει τον κόπο.
