Του Παναγιώτη
Μωυσιάδη
Ένα από τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον πολιτισμό,την ομορφιά, τη φαντασία, την αισθητική των ανθρώπων είναι η γραφική και αρχιτεκτονική τέχνη.
Ιδιαίτερα η αρχιτεκτονική γιατί αντιγράφει τις ομορφιές, το μεγαλείο της φύσης και απελευθερώνει την γόνιμη φαντασία και δημιουργικές δυνάμεις του ανθρώπου.
Οι παραγωγικές δυνάμεις ενός έθνους, ενός λαού ή μιας φυλής, που διέπρεψαν στην αρχιτεκτονική, έχει επιβεβαιωθεί, ότι έχουν διακριθεί γενικότερα στον πολιτισμό.
Πρώτα οι Ινδίες μετά η Αίγυπτος και στη συνέχεια οι Έλληνες δόξασαν και λάμπρυναν την οικιστική και μνημειακή αρχιτεκτονική.
Αν θέλουμε να αναζητήσουμε τα χνάρια και την πορεία των πρώτων λαϊκών αρχιτεκτόνων ( λιθοξόων) θα καταλήξουμε στους αρχαίους Έλληνες, που κατασκεύασαν ένα από τα επτά θαύματα της ανθρωπότητας το ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο, το 768 π.χ.
Ο ναός αυτός είναι η μεγάλη αφετηρία και το ορόσημο των αρχαίων Ελλήνων λιθοξόων, που αφού λάμπρυναν τα ιωνικά παράλια με πλειάδα αρχιτεκτονικών κοσμημάτων στην Πέργαμο, τη Μίλητο, την Αλικαρνασσό, και αλλού, επεκτάθηκαν με την αποικιστική τους εξάπλωση στα γειτονικά παράλια της Παφλαγονίας και στη συνέχει του ανατολικού Πόντου .
Οι Έλληνες οικιστές μετά τον χρυσό αθηναϊκό αιώνα μετέφεραν τον αρχιτεκτονικό τους πολιτισμό σ’ όλες τις χώρες του πολιτισμένου κόσμου.
Τα πρώτα χνάρια που άφησε ο ελληνισμός στο παγκόσμιο πολιτιστικό στερέωμα, οριοθετήθηκαν μεταξύ της φιλοσοφίας και της αρχιτεκτονικής.
Εξ άλλου και οι δύο τομείς δεν έπαψαν ποτέ να είναι οι όψεις του ίδιου νομίσματος.
Οι πρώτες επαφές μεταξύ Ελλήνων και λαών της Μαύρης Θάλασσας ανάγονται στην μυθολογία και την αργοναυτική εκστρατεία, ένα ταξίδι που έγινε πριν τον Τρωικό πόλεμο. ( Huxley 1990 σ. 200)
Ο Χρυσός αθηναϊκός αιώνας, που φτάνει στην ακμή του με τον Παρθενώνα, πέρα από τη δημιουργική του μεγαλοσύνη αποτελεί ταυτόχρονα και ένα μνημείο οικοπλαστικού λόγου που σμιλεύτηκε απλά στο πεντελικό μάρμαρο.
Οι μεγάλοι τιτάνες της τέχνης,ο Ικτίνος και ο Καλλικράτης, που είναι η σοφή έκφραση της αρχιτεκτονικής, μαζί με τους απλούς λιθοξόους του Παρθενώνα δεν μπορεί παρά να είναι οι προπάτορες του Ανθέμιου και Ισίδωρου από την Μίλητο ( πόλη που έδωσε και τις ποντιακές αποικίες), που σμίλεψαν το ναό της Αγιά Σοφιάς στην Κωνσταντινούπολη.
Παρόμοια μνημεία ελληνικής τέχνης δημιουργούνται κατά τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο από τα ‘πιδέξια χέρια των Ελλήνων λιθοξόων. Εκκλησίες, τεμένη, φρούρια,γέφυρες, υδραγωγεία και λουτρά, κοσμούν και λαμπρύνουν τον ανατολικό πολιτισμό.
Ο κοινωνός και δημιουργός αυτής της αρχιτεκτονικής μεγαλοσύνης δεν είναι άλλος από τον ανώνυμο απλό και άοκνο λιθοξόο του λαού μας.
Ο ρωμιός λιθοξόος είναι ο αρχιμάστορας μιας τέχνης, που μεταλαμπαδεύεται κατ’ αρχήν στους Ρωμαίους κατακτητές και στη συνέχεια διασπείρεται με την ρωμαιοκρατία και την οθωμανική κατάκτηση σε όλο το γνωστό πολιτισμένο κόσμο.
Οι ρίζες αυτής της παράδοσης πρέπει να αναζητηθούν στις ευξείνιες αποικίες των Μεγαρέων και των Μιλησίων, που δεν είναι άλλες από τις αρχαίες ελληνικές πόλεις της Παφλαγονίας.
Η αρχαία Παφλαγονία εκτός από μεταλλευτικό και μεταλλουργικό κέντρο υπήρξε και η ενδιάμεση μεταναστευτική κοιτίδα του ποντιακού ελληνισμού.
Από τα ανατολικά της όρια, όπου δεσπόζει η πρώτη αποικίστρα της Τραπεζούντας, η Σινώπη, μέχρι τα δυτικά της όρια, την ποντική Ηράκλεια των Μεγαρέων Θρακών, αναπτύχθηκε ένας μεγάλος ελληνικός συντεχνιασμός μεταλλουργών και λιθοξόων.
Τα σημερινά γιγάντια τείχη της αρχαίας Σινώπης και της Αμαστρίδας επιβεβαιώνουν την οικιστική και οικονομική άνθιση στην περιοχή αυτή του εύξεινου Πόντου.
Οι ελληνικές πόλεις του παφλαγονικού τόξου υπήρξαν μεταναστευτικά κέντρα των Μηλισίων κατά τον 8ο αιώνα π.χ.
Πόλεις φρούρια που από το πίσω μέρος είχαν την τριπλή ορεινή οχύρωση των παφλαγονικών βουνών και από το θαλάσσιο μέρος προφυλάσσονταν από χερσονικές πόλεις,που περιστοιχίζονταν από τεράστια οχυρωματικά τείχη.
Οι πόλεις αυτές ήταν οι: Ηράκλεια η ποντική, Σήσαμος, Άμαστρις, Κρώμνα,, Τίος, Κύτωρο, Σινώπη, και στην ενδοχώρα, η Πιμόλισα, Αμάσεια, Κάβειρα, Κόμανα, Αμισσός και ανατολικότερα η Κασταμονή (κάστρα-Κομνηνών) ήταν το διοικητικό φέουδο των μεγάλων Κομνηνών που έφεραν την καταγωγή τους από τα κοντινή πόλη, τα Κόμανα.
Οι Πόντιοι ηγεμόνες πήραν την εξουσία από τους βυζαντινούς το 1081. Μετά το 1204 ίδρυσαν την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας.
Άν δεχθούμε ως παραγωγικό δυναμικό των αρχαίων πόλεων του δυτικού πόντο τους μιλήσιους λιθοξόους, που τον αποίκισαν, μόνο έτσι μπορούμε να διερμηνεύσουμε την οικιστική πανσπερμία των αλυσιδωτών ελληνικών πόλεων του ευξείνου Πόντου.
Από την αρχαιότητα ακόμα οι προπομποί των μεγάλων μεταναστεύσεων ήταν τα μαστορικά μπουλούκια που άνοιγαν τους μεταναστευτικούς ορίζοντες και στις άλλες επαγγελματικές ομάδες.
Η συντεχνία των Ελλήνων μαστόρων αποτελούσε τη βασική οικονομική δύναμη της εποχής.
Ο αποικισμός του δυτικού Ποντου εκείνη την περίοδο οφείλεται κατά κύριο λόγο στην αναζήτηση τόπων με φυσική οχύρωση, που να διασφαλίζει την διαμονή των μεταναστών, που για λόγους βίας έφευγαν από τις ανοχύρωτες πόλεις του ιωνικών παραλίων.
Είναι γνωστό εξ άλλου ότι την περίοδο αυτή,7ος π.χ. αιώνας, γίνονταν ληστρικές επιθέσεις των άγριων φυλών της Υπερκαυκασίας και ιδιαιτέρα από τους Κιμμέριοι και τους Σκύθες, που πολλές φορές λεηλατούσαν και κατέστρεφαν τις παραλιακές πόλεις του εύξεινου Πόντου.
( de Tournefort Ταξίδι στον Εύξεινο Πόντο1700-1702 εκδ. Κυριακίδη)
Την ίδια περίοδο οι ανθούσες αρχαίες ελληνικές πόλεις της Παφλαγονίας υφίστανται την πρώτη πληθυσμιακή τους αποδιάρθρωση.
Καμπή στην ιστορική συνέχεια για τους πόντιους Παφλαγόνες, που πήραν μέρος στον τρωικό πόλεμο, στο πλευρό των Τρώων ως γεωγραφικοί σύμμαχοι τους, και ηττήθηκαν από τους Έλληνες .αποτέλεσε η μαζική τους μετανάστευση προς τη δύση.
Το παραπάνω γεγονός μας το περιγράφει ο Όμηρος ( Β 851 κ.ε.)
΄΄Οι Παφλαγόνες ηττημένοι και φοβούμενοι αντίποινα των Ελλήνων δεν επανήλθαν στην πατρίδα τους, αλλά διαφεύγουν μαζικά, μαζί με τον αρχηγό τους, τον Αντήνορα, προς τη δύση.΄΄
Αφού διέσχισαν τη Θράκη και την βαλκανική, έφτασαν στο μυχό της Αδριατικής και εγκαταστάθηκαν στα βόρεια παράλια της.
Εκεί έχτισαν μια πόλη, την Ενετή, που αργότερα τη ονόμασαν Αμισσό, από το όνομα της ποντιακής Aμισσού.
( Καργάκος Σ.Τύπος της Κυριακής 18-2-2001 )
Αυτή η περιοχή, σύμφωνα με τον πόντιο γεωγράφο Στράβωνα, ονομάστηκε Ενετία – Βενετία ( C 543)
Ο Στράβων αναφέρει ακόμη ότι στην περιοχή αυτή οι Παφλαγόνες έχτισαν μια πόλη, που πήρε την ονομασία Πατάβιον. Πρόκειται για την σημερινή Pandova.
Μετά τις παραπάνω ιστορικές αναφορές και με δεδομένο τη μετέπειτα επεκτατική κυριαρχία των Βενετών επαληθεύεται η ιστορική αλήθεια ότι οι Παφλαγόνες, όπως καταγράφει ο Όμηρος, ήταν οι καλύτεροι σιδηρουργοί και χαλυβουργοί.
Ο Όμηρος αναφέρει την Παφλαγoνία ως χώρα των χαλύβων, όπου εκεί κατοικούσαν οι Αλίζονες κοντά στις όχθες του ποταμού Θερμόδοντα.
Εκεί υπήρχε και η πόλη Αλύβη, όπως αναφέρεται στην Ηλιάδα
( ΄Β .856-857)
΄΄ Αυτάρ Αλιζώνων οδίος και επίστροφος ήρχον,
τηλόθεν εξ Αλύβης, όθεν αργύρου εστί γενέθλη,΄΄
ίσως η ιστορική τεχνογνωσία γύρω από τη μεταλλουργική τέχνη να συνέβαλε στην υπεροπλία τόσο των ανίκητων Αμαζόνων όσο και των Ρωμαίων κατακτητών της μεσογειακής λεκάνης.
Επιβεβαιώνει ακόμη και την αντίστοιχη μεταλλουργική και σιδηρουργική ανάπτυξη των Ελλήνων του πόντου, που αποτελούν αποικίες των παφλαγονικών πόλεων.
Οι μεταλλουργοί της Σάντας του Πόντου χρησιμοποιήθηκαν από τους σουλτάνους προκειμένου να επιτύχουν την τήξη πολύ σκληρών μετάλλων.
Οι Σανταίοι κατά ένα μέρος είναι άποικοι από την Παφλαγονική Κρώμνα.
Η Κρώμνη της Τραπεζούντας ιδρύθηκε από τους οικιστές της αρχαίας Κρώμνας της Παφλαγονίας και γι αυτό βέβαια αποτέλεσε και το πρώτο μεταλλουργικό κέντρο της Αργυρούπολης, πριν ακόμα αλωθεί η Τραπεζούντα από τους Οθωμανούς.
(Α Παρχαρίδης ιστορία της Κρώμνης .σ. 23)
Ο Σάββας Ιωαννίδης κάνει εκτενή αναφορά στο βιβλίο του ΄΄ Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος σ. 246΄΄. Από τα ονόματα Κρώμνα Χάλυβες, Αργύριοι, αποδεικνύεται ότι από την παραλία της Παφλαγονίας οι Έλληνες μεταλλουργοί σιγά- σιγά προχώρησαν ανατολικά χάριν της μεταλλουργίας και αποίκισαν τον Πόντο,όπου έδωσαν και τα ονόματα της παλιάς τους πατρίδας.
O γεωγράφος Στράβωνας επιβεβαιώνει μάλιστα ότι η αρχαία πατρίδα των Χαλδαίων ήταν η πόλη της Παφλαγονίας Φαρνακιάς.
Άν γίνει δεκτή η επικρατούσα άποψη ότι οι παλιοί Ενετοί δεν είναι ιταλικής καταγωγής αλλά μετανάστευσαν εκεί από την περιοχή της Παφλαγονίας, δηλαδή την ιστορική κοιτίδα των ποντίων,
θα μπορούσε σήμερα να ισχυριστεί κανείς ότι οι Ενετοί είναι μακρινοί συγγενείς των ποντίων που απλά μετανάστευσαν προς τη δύση.
Οι μεν Ενετοί γνώρισαν τον Ρωμαϊκό ζυγό,οι δε πόντιοι τον Οθωμανικό, ποτέ όμως και οι δύο λαοί δεν έκοψαν τις ιστορικές επαφές και συνεργασίες.
Πρώτος ο ευαγγελιστής Μάρκος κατέφυγε στη ΄΄ δυτική Αμισσό ΄΄ τη Βενετία, και δίδαξε το χριστιανισμό.
Στη συνέχεια ο τραπεζούντιος Ιωάννης Βησσαρίων, σοφός έλληνας κληρικός,αρχιεπίσκοπος της Νίκαιας και εκλεγμένος εκπρόσωπος για την ένωση των δύο εκκλησιών,έφυγε στη Βενετία, όπου έγινε καρδινάλιος.
Ο Βησσαρίων λίγο πριν καταρρεύσει το Βυζάντιο στη σύσκεψη της Φεράρας, αγωνίστηκε για τη διάσωση του Βυζαντίου. Έγινε ο μεγάλος πρόδρομος του ελληνικού πνεύματος και συνέβαλε καθοριστικά στην ευρωπαϊκή αναγέννηση.
Το κοινό στοιχείο που καταδείχνει την ομοιότητα των δύο πολιτισμών είναι τα αρχιτεκτονικά οικοδομήματα της Φλωρεντίας, που διατηρούν έντονο το ελληνικό ύφος με τα κλασικά και μεταβυζαντινά στοιχεία.
Ο τρόπος δόμησης και κατασκευής των κτισμάτων έχει πανομοιότυπα χαρακτηριστικά με τη λαϊκή ποντιακή αρχιτεκτονική.
Τα λαξευμένα αγκωνάρια, που τοποθετούνται στις κολόνες, έχουν την ίδια αισθητική λάξευση μ’ αυτήν που χρησιμοποιούσαν οι λαϊκοί μάστοροι στον Πόντο, δηλαδή λειασμένο περίγραμμα με καλέμι στις γωνίες. Και με σαθρωτό σκάλισμα στις πλευρικές επιφάνειες του αγκωναριού. (το σκάλισμα αυτό γίνονταν με το χτένι είδος καλεμιού με πριονωτή απόληξη).
Ο Άγιος Μάρκος και οι Αγιά Σοφία δεν μπορεί παρά να είναι οι δημιουργικοί συμβολισμοί μιας διαχρονικής ανέλιξης του ελληνικού πνεύματος.
Η διαφοροποιημένη ψυχολογία και συμπεριφορά των Ενετών από τα ρωμαϊκά πρότυπα της αρένας και η προσήλωση τους στη ζεστασιά της διονυσιακής ανατολής, με τις καρναβαλικές εκδηλώσεις, που παραπέμπουν ευθέως στα ποντιακά λαϊκά δρώμενα των μομόγερων, απλά επιβεβαιώνει την ποντιακή τους καταγωγή.
Η διαχρονική μετανάστευση και παρουσία των Ελλήνων στη Βενετιά, από την ομηρική περίοδο, την περίοδο των εικονομάχων ( 740 μ.Χ. ) ως και την μετά Βησσαρίωνα περίοδο της αναγέννησης, δημιουργεί σήμερα στον επισκέπτη το αίσθημα ότι η Βενετία ανήκει περισσότερο στην ελληνική ιστορία .
Στη Βενετία πλανάται το αναγεννησιακό πνεύμα του Τραπεζούντιου διαφωτιστή Βησσαρίωνα..
Αν οι θεολογικές έριδες απαγόρεψαν την επιστροφή του Βησσαρίωνα στην Ανατολή, ο Βησσαρίων επέστρεψε το ελληνικό πνεύμα και τη σκέψη στη δύση.
Σήμερα είναι δύσκολο να οριοθετήσει κάποιος τη θέση του ελληνικού πνεύματος. Εμπνέεται από δυτικές ή ανατολικές αξίες και πεποιθήσεις;
Ένα είναι βέβαιο, ότι το ελληνικό πνεύμα είναι οικουμενικό και ανήκει στην πολιτισμένη ανθρωπότητα.
Ο φιλοσοφικός λόγος και ο αρχιτεκτονικός ίστρος του ελληνισμού,
είναι οι ανελκυστήρες της παγκόσμιας σκέψης και ανάτασης…
Στη σμιλευμένη πέτρα του Παρθενώνα και της Αγιά Σοφιάς θρονιάζει ακόμη η αρμονία και η φιλοκαλία της ανθρώπινης σκέψης…
