Εισηγητής : Παναγιώτης Μωυσιάδης
Η ταυτότητα του Ποντιακού χορού – Στοιχεία προσδιορισμού
Ο ποντιακός χορός μαζί με τη γλώσσα ,τα ήθη, έθιμα και το τραγούδι αποτελεί για τον παγκόσμιο πολιτισμό την κιβωτό, που εμπεριέχει πρωτογενές πολιτισμικό υλικό, που παραπέμπει στην ομηρική και κλασική Ελλάδα.
Ο σύγχρονος ερευνητής , θα διαπιστώσει ότι αυτοί οι χοροί χάνονται στην ελληνική αρχαιότητα την εποχή του μυθικού θεού του ύπνου ΄΄ Μώμου ΄΄ ταυτίζονται με τους διονυσιακούς χορούς , τον πυρρίχιο και τους διθυράμβους.
Οι ποντιακοί χοροί είναι η βιωματική αρχαία ιστορία ,και αν οι σύγχρονοι χορολόγοι του αρχαίου δράματος θελήσουν να αναζητήσουν αυθεντικά κινησιολογία στοιχεία από το αρχαίο δράμα, αυτά θα πρέπει να τα αναζητήσουν στους ποντιακούς χορούς.
Προκειμένου να οροθετήσουμε την ταυτότητα των ποντιακών χορών ,θα πρέπει να επισημάνουμε όλα εκείνα τα στοιχεία, που μπορούν να προσδώσουν σε αυτούς εθνοτικά χαρακτηριστικά.
Ένας από τους λόγους ,που επιβάλλεται σήμερα να καταγράψουμε και να ταυτοποιήσουμε τους ποντιακούς χορούς, είναι το αίσθημα ασφαλείας που αυτή η ταυτοποίηση θα προσδώσει στη συνέχεια και τη διάσωση της ποντιακής ταυτότητας.
Ο ποντιακός λαός, που λόγοι βίας τον υποχρέωσαν να ζει έξω από τα όρια της ιστορικής του πατρίδας , αναγκάζεται σήμερα να αυτοπροσδιορίζεται περισσότερο από τους ελλαδίτες συνέλληνές του με συμβολισμούς και υποστάσεις, που του προσδίδουν αυτή την ιδιαίτερη εθνοτική του υπόσταση.
Η καταγραφή τους και η περιγραφή των Ποντιακών χορών όμως ως στοιχείο του Ποντιακού πολιτισμού έγινε από το σύνολο σχεδόν των Ποντίων λογίων, που έζησαν και πέθαναν στον Πόντο ή που ήρθαν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα.
Αυτές οι καταγραφές θα πρέπει να αποτελέσουν τα βασικότερα στοιχεία έρευνας και μελέτης για την ταυτοποίηση των Ποντιακών χορών σήμερα.
Οι διάφορες χορευτικές παραλλαγές ή μορφές, που είναι φυσικό να εμφανίζονται από χωριό σε χωριό ή από περιοχή σε περιοχή ακόμα και με διαφορετικές ονομασίες, δεν μπορούν να συγκροτούν και να στοιχειοθετούν την ταυτότητα ενός νέου χορού αλλά να αποτελούν μια απλή παραλλαγή των ιστορικών μας χορών όπως ΄΄ομάλ , τικ , τρομαχτόν ,σέρα ΄΄.
Οι χορευτικές παραλλαγές ή μορφές δημιουργούνται από πολλούς παράγοντες και είναι απολύτως κατανοητές, ποτέ όμως δεν αλλοιώνουν και δεν αλλάζουν τα βασικά χαρακτηριστικά του μητρικού χορού, που έχει τον ρυθμό, το μέτρο τη μελωδία και τα βασικά βήματα ίδια.
Η νέα τεκμηρίωση των ποντιακών χορών θα πρέπει να γίνει στη βάση των ιστορικών χορών και όχι με τις παραλλαγές ή αλλομορφίες αυτών.
Ο πολιτισμός του Πόντου μέσα από την μακραίωνη διαδρομή του είναι θεμελιωμένος και οριοθετημένος μέσα σε περιορισμένα και συγκεκριμένα κοινωνικά πλαίσια και ιστορικές δομές.
Η σκηνική και χορογραφική αναπαράσταση των ποντιακών χορών κυριαρχείται από την απουσία εσωτερικών μεταβολών και αντιθέσεων, γι αυτό η χορευτική ποντιακή διαδικασία αντανακλά στον Πόντο αντικειμενικά πολιτιστικά πρότυπα όπως: γλώσσα , μουσική ,ρυθμός ,ήθη και έθιμα) .
Μαρτυρεί ακόμα πανομοιότυπες κοινωνικές δομές, που φανερώνουν μια εθνοτική ισορροπία και γαλήνη όπως εκφράζεται αυτή μέσα από την ανθρωπολογική ανάλυση τους.
Θα αποτελούσε μέγιστη ιεροσυλία και καταισχύνη κάποιος νεοέλληνας στη σημερινή μας εποχή , να επιχειρήσει να αλλοιώσει ,να παραχαράξει με προσθήκες από αλλοεθνείς χορούς όπως τούρκικους, αρμένικους, κουρδικούς ,ασσυριακούς ή ρωσικούς.
Όταν μάλιστα κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας ,ο χορός σε συνδυασμό με το τραγούδι , αποτέλεσε ένα ισχυρό όπλο ενάντια στην αλλοτρίωση και την απώλεια της εθνικής συνείδησης.
Πολλούς από τους Χορούς που παρεισέφρισαν στο χορευτικό μας σύνολο , τους χόρεψαν για κάποιους λόγους και περιστασιακά μικρές ομάδες ποντίων , για ένα πολύ μικρό διάστημα κατά τις οικονομικές και άλλου είδους μεταναστεύσεις που έγιναν έξω από τα γεωγραφικά όρια του πόντου.
Είναι ιστορικά και ηθικά ανεπίτρεπτο αυτόν τον πολιτιστικό θησαυρό των αρχαιοπρεπών χορευτικών στοιχείων να τον συνταυτίσουμε με τους πολιτισμούς άλλων λαών, που ως κέντρο ιστορικό έχουν τις στέπες τις Κασπίας και τις Μογγολίας.
Γενικά στοιχεία των Ποντιακών χορών.
Αυτή τη μελέτη και έρευνα θα πρέπει να την αντλήσουμε από τις μαρτυρικές καταθέσεις προφορικές και γραπτές των ποντίων της πρώτης γενιάς.
Η υποκειμενικότητα και η ατεκμηρίωτη μαρτυρία για την ταυτότητα κάποιου χορού μπορεί να προέλθει από την υποκειμενικότητα της εθνογραφικής γνώσης ή από λάθος ή από παραπλάνηση κάτι που έχει γίνει κατά κόρον με τους ΄΄ποντιακούς΄΄ χορούς που υποτίθεται κάποιοι ερευνητές είχαν μια ολοκληρωμένη άποψη και αυθεντική εικόνα για χορούς. Η ταύτιση του χορού με το λαό, που τον αναπαράγει είναι τόσο έντονη, ώστε μπορεί κάποιος μέσα από τη χορευτική ομιλία να κατανοήσει την ψυχοσύνθεση και τον πολιτισμό του.
Στο σημείο αυτό θα χρησιμοποιήσουμε την ανάλυση του Γάλλου κοινωνιολόγου του χορού Ζακύ Πρινεντύ , με τίτλο ΄΄ Πολιτισμική ταυτότητα μεταξύ μύθου και πραγματικότητας.΄΄ σ. 49-50,
που έχει ασχοληθεί ιδιαιτέρα με το ταυτοτικό πρόβλημα των παραδοσιακών χορών.
Χωρίζει την ταυτότητα τους σε τρεις κατηγορίες:
1η Πραγματική ταυτότητα 2η Φαντασιακή Ταυτότητα 3η Συμβολική ταυτότητα.
Χρησιμοποιώντας τους όρους δημιουργίας της πραγματικής ταυτότητας Ο Ζακύ Τρινεντί μας ορίζει ως πρωταρχικά στοιχεία αυτής είναι τα αναλλοίωτα και ελέγξιμα στοιχεία ώστε να μην επιδέχονται αυτά αμφισβήτηση και απόρριψη για την γνησιότητα τους.
Όροι κατοχύρωσης της πραγματικής ταυτότητας των χορών .
Απαραίτητοι όροι είναι 1η Η νόμιμη καταστατική κατοχύρωση, δηλαδή η καταγραφή και η περιγραφή τους.
Οι δύο παραπάνω όροι δυστυχώς δεν υλοποιήθηκαν στην Ελλάδα τόσο από τους πόντιους λόγιους και ιστορικούς όσο και από τον οργανωμένο ποντιακό χώρο, ( σωματεία ,ομοσπονδίες, συνέδρια ημερίδες. )Ήταν τόση η αδιαφορία ώστε η καταγραφή και ταυτοποίηση τους να γίνει αντικείμενο κάποιων ιδιωτών, που κινήθηκαν καθαρά στη δεύτερη φαντασιακή κατηγορία, όπως θα δούμε.
Η έλλειψη επιστημονικής τεκμηρίωσης και καταγραφής από τον ποντιακό χορό είναι η κύρια αιτία της μεγάλης αριθμητικής γιγάντωσης και αλλοίωσης της ταυτότητας των ποντιακών χορών στην Ελλάδα, ιδιαίτερα μετά την δεκαετία του 1990.
Μια σημαντική παρατήρηση, που για τους ποντιακούς χορούς θα πρέπει να εκληφθεί ως κίνδυνος απώλειας της πραγματικής ταυτότητας τουν , είναι αυτό που σημειώνεται ,ότι αν και η ταυτότητα των χορών δημιουργείται σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο , η διάρκεια της εξαρτάται από τους συνεχιστές και τους κληρονόμους της ομάδας.
Ως παραδοσιακή ταυτότητα είναι ακόμα αυτή που επιβιώνει για εκατόν χρόνια , χρόνος δηλαδή που δεν υφίσταται στις μετοικεσίες των ποντίων προς τα διάφορα μεταλλεία ( Μετένια) ώστε να εντάσσει χορούς άλλων εθνών στο χορευτικό ποντιακό ρεπερτόριο.
Και τελειώνει ο φωτισμένος κοινωνιολόγος με το αξίωμα ότι για να υπάρχει πολιτισμική χορευτική ταυτότητα σε ένα λαό , θα πρέπει αυτός να εμμένει στη χορευτική του παράδοση .
Ταυτοποίηση ποντιακών χορών
Η πρώτη καταγεγραμμένη αγωνία για τους ποντιακούς χορούς κατατίθεται από τον πόντιο λαογράφο Ξενοφώντα Άκογλου το 1959 σε άρθρο του με τίτλο΄΄ γύρω από τους ποντιακούς χορούς.΄΄
Ο Άκογλου, αφού κάνει μια αρνητική κριτική για τον τρόπο, με τον οποίον διδάσκονται από τον Δημήτρη Κουτσογιανόπουλο , καταλήγει ότι οι χοροί ΄΄ δεν έχουν ολοκληρωμένη ποντιακή μορφή.΄΄,
υπογραμμίζοντας ωστόσο τη θετική συμβολή του στην επιβίωσή τους.
Παρακαλεί και παροτρύνει τον μοναδικό πόντιο χορογράφο και μουσικό εκείνης της περιόδου να προχωρήσει στην ΄΄ σύνταξη και κωδικοποίηση, στην καταγραφή ολοκλήρωση της χορογραφικής σημειολογίας όλων των ποντιακών χορών με τις πραγματικές ονομασίες τους με τις κατά τόπους παραλλαγές τους.
Ο Ξενοφώντας Άκογλου μας διαβεβαιώνει ότι οι ποντιακοί χοροί είναι ενιαίοι και αδιαίρετοι σε όλο τον πόντο αλλά έχουν μόνο κάποιες παραλλαγές.
Επαινεί τον Κουτσογιαννόπουλο λέγοντας ότι έχει τις σχετικές ικανότητες ως χορογράφος και μουσικός να το κάνει. Αυτή και μόνη η υπηρεσία του ΄΄ υπογραμμίζει ΄΄ είναι αρκετή να τον απαθανατίσει …και να συμβάλει στη διαμόρφωση του μελλοντικού πραγματικού ελληνικού πολιτισμού σε όλες του τις εκφράσεις .
Αυτή είναι άλλωστε και η κύρια αποστολή αλλά και η καταθλιπτική ευθύνη της δικής μας γενιάς.
Ταυτόχρονα τον επιπλήττει γιατί έχει εφεύρει έναν χορό με την ονομασία χορός των Αμαζόνων. ΞΕΝΩΦΏΝ ΑΚΟΓΛΟΥ Γύρω από τους Ποντιακούς χορούς ΠΟΝΤΙΑΚΗ ΕΣΤΙΑ Σ. 109 ( 5063)
Ο Δημήτρης Κουτσογιανόπουλος σεβόμενος την εντολή που του έδωσε ο μεγάλος πόντιος λαογράφος Άκογλου επιδόθηκε σε μια έρευνα, που κράτησε εφτά χρόνια και μας την κατέθεσε.
Ποντιακοί χοροί κατά τον Δ. Κουτσογιανόπουλο ( 1966)
Το 1966 ο ακούραστος και ασυμβίβαστος μουσικολόγος και χορογράφος των ποντιακών χορών, εκδότης του περιοδικού ΄΄ Οι φίλοι της ποντιακής μουσικής΄΄ μετά από πολύχρονη έρευνα και περιήγηση σε όλη την Ελλάδα μας καταθέτει στον 28 τόμο του ΄΄ Αρχείου του Πόντου.. μία τεκμηριωμένη συλλογική έρευνα για τους ποντιακούς χορούς.
Ο πατέρας λοιπόν του ποντιακού χορού στην Ελλάδα με ειλικρίνεια μας καταθέτει τα εξής.
΄΄ Το υλικόν των ποντιακών τραγουδιών και χορών το άντλησα από την πρώτην προσφυγικήν γενιά των ποντίων χορευτών και τραγουδιστών.
΄΄Τίποτε το ξένον δεν προσετέθη εις αυτούς , αλλά και τίποτε δεν αφηρέθη
Εχορογραφήθησαν οι χοροί αυτοί ,που εχορεύοντο εις τον Πόντον.΄΄
Οι χοροί που μας καταγράφει είναι 18 ( δεκαοχτώ) τον αριθμό από αυτούς οι 6 ( έξι )συνοδεύονται με τραγούδι και οι 12 (δώδεκα) χωρίς τραγούδι. Οι ποντιακοί χοροί είναι :
1. χορός μονός ( Μονόν τικ’) 2.Τριγόνας, 3.Κοτσαγγέλ’, 4.Μητερίτσα,
5. Τρομαχτόν , 6.Ομάλ’ κάρς, 7. Κότσαρι, 8. Μόντσονος, 9. Χαιρεαννίτσα, 10. Κότσ’
11. Μηλίτσα, Δίσημος με τραγούδι, 12. Λατσίνας τρίσημο άνευ τραγουδιού,13. Πατούλας εις ρυθμιόν εννεάσημον με τραγουδι.14. Ομάλ’ Τραπεζούντος εννεάσημον με τραγούδι,15. Ομάλ’ Νικοπόλεως, εννεάσημον άνευ τραγουδιού, 16. Εμπροπίσ’ εννεάσημον άνευ τραγουδιού,17. Σέρα χορός, ρυθμός δίσημος άνευ τραγουδιού, 18. Πιτσάκ’ – Ωίν, ρυθμός δίσημος άνευ τραγουδιού.
Για το χορό Κότσαρι και τον Λατσίνας δεν παραλείπει να τονίσει και να υπογραμμίσει ότι οι χοροί αυτοί χορευόταν μόνο από τους ποντίους, που μετανάστευσαν στον Καύκασο. ( ΄΄Άρα είναι καυκασιανοί χοροί και όχι ποντιακοί.΄΄)
Ο λαογράφος της Ματσούκας και πατέρας του ποντιακού παραμυθιού Γεώργιος Ζερζελίδης στην ιστορική του εισήγηση στο παμποντιακό συνέδριο το Μάιο του 1961 στη Θεσσαλονίκη ( Ποντιακή εστία τόμος 12 Σ. 6446 ) θα πει για το Δημήτρη Κουτσογιανόπουλο: ΄΄ Ο μόνος πόντιος μουσικός και χορογράφος, που ασχολήθηκε με τη μελέτη τους χρόνια τώρα ,διεκδικεί τη τιμή της διδασκαλίας των χορών και τραγουδιών του Πόντου μονοπωλιακά και του αξίζει αλήθεια η τιμή αυτή. Και του οφείλει ευγνωμοσύνη ο ποντιακός κόσμος για τη μεγάλη προσωπική προσφορά του στην επιβίωση των ποντιακών χορών προπάντων.
Συμπερασματικά μπορούμε να αποδεχθούμε την άποψη του Κουτσογιανόπουλου ως ορθολογιστική λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις γραπτές μαρτυρίες των παρακάτω ποντίων ερευνητών:
1ος Σάββας Ιωαννίδης 2ος Δημοσθένης Οικονομίδης3ος Παντελής Μελανοφρύδης 4ος Ανανίας Νικολαϊδης 5ος Ιωάννης Παρχαρίδης 6ος Δημήτριος Λαζαρίδης 7ος Αθανασιάδης Δημήτρης
8ος Ξένος Ξενήτας ( Άκογλου) 9ος Ο Ανέστης Παπαδόπουλος 10ος Ο Δημήτριος Παπαδόπουλος11ος Γώργιος Ζερζελίδης
12ον Η επιτροπή ποντιακών μελετών,
ΦΑΝΤΑΣΙΑΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΧΟΡΩΝ
Στον αντίποδα της πραγματικής ταυτότητας βρίσκεται η φαντασιακή ταυτότητα .
Σύνηθες φαινόμενο της φαντασιακής ταυτότητας είναι ότι τα στοιχεία γι αυτούς είναι ελάχιστα, ελλιπή, υποκειμενικά και δύσκολα να ελεγχθούν.
Ως εύκολο επιχείρημα προτάσσεται το συναισθηματικό και ιδεολογικό κριτήριο, που ταυτίζεται με την εκφρασμένη και διατυπωμένη άποψη πώς:
΄΄ Ό,τι έφεραν οι Πόντιοι από τις ιδιαίτερες πατρίδες τους, τον τόπο τους, είναι ποντιακό .!΄΄
Μια εύκολη και ατεκμηρίωτη άποψη γιατί :
1ον Δεν ενισχύεται με επιχειρήματα ,που να επιβεβαιώνουν την ποντιακή προέλευση των χορών.
2ον Δεν αναζητά και δε θέτει τα ερωτήματα για το ποιος το έφερε, γιατί το έφερε, σε πόσο βαθμό το έφερε, τι ακριβώς είναι αυτό, που έφερε.
Και τέλος γιατί τους χορούς αυτούς δεν τους αναβίωσε με τον ερχομό του στην Ελλάδα μέχρι το 1994 . Η διατυπωμένη άποψη ότι οι ποντιακές οργανώσεις μέχρι τότε διέπονταν από μία ενοποιητική διάθεση και αμυντική θέση απέναντι στους ΄΄ποντιακούς ΄΄, υποτίθεται χορούς, πέραν του ότι υποτιμά και υποβαθμίζει τις ποντιακές οργανώσεις ,δεν ευσταθή, γιατί μετά το 1976 και την απόφαση της ελλανόδικης επιτροπής της Παναγιάς Σουμελά να μην επαναλαμβάνονται οι ίδιοι χοροί , άρχισε να παρατηρείται ένας χορευτικός υπερτροφισμός των ποντιακών χορών.
Η παραμορφωτική σύγχρονη πραγματικότητα που προσδώσαμε στους ποντιακούς χορούς εκσυγχρονίζοντας τους με στοιχεία από ξένους πολιτισμούς και παραδόσεις είναι αποκομμένα από τις τελετουργικές διαδικασίες που γέννησαν τους χορούς μας, είναι χορευτικά νέο μορφώματα και ανήκουν στην φαντασιακή χορευτική μας παράδοση.
Ποιες είναι οι συνέπειες της χορευτικής μας ασάφειας
Η αγωνία μας πάνω στο πρόβλημα της ασάφειας δεν έγκειται σ’ αυτό που απασχολούσε τους ευγενείς προγόνους μας, γιατί δηλαδή οι Τούρκοι μας έκλεψαν τον πυρρίχιο, αλλά γιατί εμείς ενδεχομένως έχουμε οικειοποιηθεί τους χορούς άλλων.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να είμαστε ειλικρινείς και δίκαιοι και να αποδεχθούμε ότι έχουμε υιοθετήσει κατά κόρον το χορευτικό και μουσικό πολιτισμό άλλων εθνοτήτων φίλα ή εχθρικά προσκείμενων σ’ εμάς.
θα μπορούσε να ρωτήσει κάποιος; Μα αυτό είναι κακό ;
Η απάντηση είναι ναι , ναι είναι κακό:
1ον Γιατί αποτελεί ιστορική παραφωνία να χορεύουν οι γενοκτονημένοι λαοί τους χορούς των γενοκτόνων τους.
2ον Γιατί η εισροή ,η αποδοχή και η εκμάθηση των ξένων χορών γίνεται όχι με την αυθόρμητη λαϊκή συμμετοχή αλλά με τη χορευτική παρέμβαση και παρότρυνση χοροδιδασκάλων .
3ον Γιατί η αισθητική, το μέτρο και η ηθική του χορού είναι ξένη με το λαό μας, και εγκυμονεί κινδύνους αλλοτρίωσης . Η άποψη ότι οι ποντιακοί χοροί είναι πέραν των 120 και ότι είναι δημιουργήματα των τοπικών ιδιαιτεροτήτων και του ορεινού ανάγλυφου του Πόντου είναι μετέωρη και δεν τεκμηριώνεται από κανένα στοιχείο.
Αν αποδεχθούμε αυτή την άποψη πέραν του ότι αμφισβητούμε τους πόντιους διανοητές, απορρίπτουμε και την ενιαία ιστορική και εθνολογική πορεία και εξέλιξη του ποντιακού λαού.
Η δημιουργία των μεταλλευτικών ποντιακών οικισμών μετέφερε, όπως είναι φυσικό, σε κάθε μαζική οικονομική μετανάστευση όλα τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της ιδιαίτερης πατρίδας .
Κάτι που διαπιστώνεται και σήμερα με τις μεταναστεύσεις των ποντίων σε Αμερική, Γερμανία, που διατηρούν αναλλοίωτα τους χορούς και τα τραγούδια μετά από 100 χρόνια μετανάστευσης
Παρόμοια επιχειρήματα ,που θέλουν να διχάσουν τον ποντιακό λαό μιλώντας για τέτοιες διαφορές της ψυχοσύνθεσής και κουλτούρας ώστε να παράγεται ένας χορευτικός βαβυλωνισμός είναι επικίνδυνα και πρέπει να αποκλειστούν.Στη σύγχρονη εποχή των μέσων και της επικοινωνίας οι χοροί και τα τραγούδια των λαών τείνουν να κωδικοποιηθούν και να μετατραπούν σε πολιτιστικούς φακέλους των ψηφιακών δεδομένων.
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
1ον Η παμποντιακή ομοσπονδία στην οποία έχω την τιμή να είμαι μέλος της επιτροπής πολιτισμού, θα πρέπει να επισπεύσει τις διαδικασίες για την οργάνωση ποντιακού συνεδρίου το οποίο θα πρέπει να γίνει το αργότερο μέχρι την 29ην Απριλίου που είναι και η παγκόσμια ημέρα του χορού.
Το συνέδριο θα πρέπει να απαντήσει ί τελεσίδικα και οριστικά στο μεγάλο πρόβλημα που αφορά τους ποντιακούς χορούς. Προσυνέδρια θα πρέπει να οργανωθούν σε όλες τις περιφέρειες από τους Σ.Π.Ο.Σ.
Αγαπητοί πατριώτες, με απόλυτη συνείδηση και γνώση, με σεβασμό στον ποντιακό πολιτισμό και τις αξίες, που αυτός εμπεριέχει , πιστεύω ότι πολύ σύντομα ο ποντιακός ελληνισμός θα έχει απελευθερωθεί από ένα βαρίδιο και μια τροχοπέδη που τον αποπροσανατολίζει από το μεγάλη διεκδίκησή και το όραμα για την παγκόσμια αναγνώριση και καταδίκη της ποντιακής γενοκτονίας.
Με πατριωτικούς χαιρετισμούς.
