"Ζητήματα τοπωνυμίας: Το παράδειγμα της Σκούλιαρης"

Πραγματοποιήθηκε (21-2-2019) στο Βελβεντό και στον Ι. Ναό του Αγίου Διονυσίου εν Ολύμπω, με επιτυχία (από την άποψη προσέλευσης ακροατών-συμμετεχόντων, περιεχομένου της εισήγησης, εκφοράς λόγου από τον Καθηγητή-εισηγητή και του επακολουθήσαντος διαλόγου: με υποβολή ερωτήσεων και τοποθετήσεων) η εκδήλωση, που διοργάνωσε ο Πολιτιστικός Σύλλογος Αγίας Κυριακής ‘’Η ΤΣΙΟΥΚΑ’’ με θέμα: ‘’Ζητήματα τοπωνυμίας: Το παράδειγμα της Σκούλιαρης’’ με εισηγητή τον κ. Κωνσταντίνο Ντίνα Καθηγητή Γλωσσολογίας-Ελληνικής Γλώσσας και Διδακτικής της του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας.

Ο εισηγητής (Καθηγητής κ. Κ. Ντίνας) ξεκινώντας από την παραδοχή ότι ‘’Ἀρχή σοφίας ἡ τῶν ὀνομάτων ἐπίσκεψις’’ (Αντισθένης) δηλ. προϋπόθεση της σοφίας είναι η έρευνα της σημασίας των λέξεων, δικαιολόγησε το έντονο από αρχαιότατων χρόνων και πανανθρώπινο ενδιαφέρον για τα ονόματα, για την αναζήτηση του ‘’ετύμου’’ (της αλήθειας) των λέξεων. Όλοι έχουμε αναρωτηθεί γιατί τόσο εμείς όσο και οι άλλοι ονομαζόμαστε έτσι κι όχι διαφορετικά. Άλλα ονόματα μας φαίνεται πως έχουν φανερή τη σημασία τους, άλλα μοιάζουν ακατανόητα. Δεν υπάρχει, όμως, ούτε ένα όνομα που δεν είχε κάποτε τη σημασία του.

Το πρώτο ενδιαφέρον για τη σημασία και την ετυμολογία των ονομάτων το συναντούμε ήδη στον Όμηρο: ο παππούς του Οδυσσέα Αυτόλυκος, που του ζήτησαν να ονοματοδοτήσει τον εγγονό του, του έδωσε το όνομα Οδυσσεύς, γιατί έφτασε, λέει, στην Ιθάκη, αφού μάλωσε (οδυσσάμενος) με πολλούς άνδρες και γυναίκες. Ο Τηλέμαχος, απ’ την άλλη, πήρε το όνομά του, επειδή ‘’τῆλε μαχομένου τοῦ πατρὸς ἐτράφη’’.

Στη συνέχεια αναφέρθηκε στην Oνομαστική ή Oνοματολογία, η οποία αποτελεί κλάδο της γλωσσολογίας που, με τη βοήθεια και άλλων επιστημών, όπως πληροφορίες και από άλλους κλάδους της επιστήμης όπως η αρχαιολογία, η γεωγραφία, η λαογραφία, η ιστορία, η κοινωνική ανθρωπολογία, ασχολείται με την επιστημονική έρευνα των διαφόρων ονομάτων που δίνονται από τους ανθρώπους. Οι δυο βασικοί της τομείς είναι η τοπωνυμία και η ανθρωπωνυμία.

H ονομασία του ανθρώπου με ένα ή και περισσότερα ονόματα είναι πανάρχαιο και πανανθρώπινο φαινόμενο και βασίζεται στη λαϊκή δοξασία ότι το όνομα συνδέεται με μια μαγική δύναμη και σχέση με το άτομο που το φέρει. Οι αρχαίοι Έλληνες έδιναν μερικές φορές ονόματα που δήλωναν την ιδιότητα που πίστευαν ή ήθελαν να έχει ο επονομαζόμενος, π.χ. Θεόδοτος, Πολύβιος, αντίληψη που υποδηλώνουν και τα χριστιανικά ευχετικά βαπτιστικά, π.χ. Xριστοφόρος, Eυσέβιος, ή τα σύγχρονα νεοελληνικά ευχετικά, π.χ. Zήσης, Πολυχρόνης, Πολυζώης (πβ. βρεφική θνησιμότητα) ή εξορκιστικά ονόματα, π.χ. Σταματία, Aγόρω (για να σταματήσει η γέννηση θηλυκών παιδιών). Πάντως, καταβάλλεται μεγάλη προσπάθεια για την εκλογή ενός καλού ονόματος, γεγονός που πιστεύεται ότι θα έχει σημαντική επίδραση στην τύχη του ανθρώπου.

H ονοματοθεσία έχει άμεση σχέση με τον ιστορικό βίο και τις περιπέτειες κάθε λαού, με τις ιδιότητες και τις κλίσεις του και αντλεί το υλικό της από τις καθημερινές ασχολίες του ανθρώπου, από τα αντικείμενα που τον περιστοιχίζουν, από τα περιστατικά της ζωής του. Αυτό το γεγονός καθιστά τη μελέτη των ανθρωπωνυμίων πολλαπλά χρήσιμη, καθώς απ’ αυτήν προκύπτουν στοιχεία που βοηθούν στην καλύτερη κατανόηση της ιστορικής πορείας ενός λαού, π.χ. ονόματα που εκθειάζουν την πολεμική ικανότητα αντιστοιχούν σε ηρωικές εποχές, ονόματα που δηλώνουν αξιώματα αντικατοπτρίζουν την κοινωνική διαστρωμάτωση μιας περιοχής, παρωνύμια, τέλος, που σατιρίζουν συνήθως ελαττώματα δείχνουν το ειρωνικό πνεύμα και την εύθυμη διάθεση ενός λαού.

Τοπωνύμια ονομάζονται τα ονόματα με τα οποία προσδιορίζονται μέσα στον χώρο όλοι οι κατοικημένοι και ακατοίκητοι τόποι, δηλαδή πόλεις και χωριά, βουνά και ποταμοί, θάλασσες και λίμνες, λιμάνια και ακρωτήρια, δάση και κάμποι, βουνοκορφές και βουνοπλαγιές, οι αγροτικές τοποθεσίες και οι συνοικίες πόλεων και χωριών μαζί με τις ονομασίες δρόμων, πλατειών κ.λπ.

Η σημασία των τοπωνυμίων είναι εμφανής. Πέρα από την πρακτική λειτουργία τους τα τοπωνυμία μας διασώζουν πληροφορίες για την παλιότερη ιστορία, την οικονομική και κοινωνική ζωή ενός τόπου κ.λπ. Έτσι στα τοπωνύμια του ελληνικού χώρου αποτυπώθηκε το πέρασμα διάφορων αρχαίων και μεσαιωνικών λαών, όπως οι Πέρσες, οι Ρωμαίοι, οι Γαλάτες, οι Σλάβοι, οι Άραβες, οι Αλβανοί, οι Τούρκοι κ.ά.

Σύγχρονα νεοελληνικά τοπωνύμια όπως Ελληνικό, Γραμμένη Πέτρα, Μάρμαρα, Πλάκα κλπ. προσδιορίζουν θέσεις με ερείπια αρχαίων ελληνικών ναών καιιδρυμάτων, αρχαιοελληνικές επιγραφές κλπ. Επίσης τοπωνύμια όπως Κεραμίδια, Σπάσματα, Σταμνιά κ.λπ. υποδηλώνουν χώρους με αρχαία ή μεσαιωνικά αγγειοπλαστεία κλπ.

Ένα τοπωνύμιο μπορεί να οφείλει το όνομά του σε ένα κατεξοχήν γνώρισμά του (π.χ. Σαραντάπορος, Μονοδένδρι, Δερβένι), στη γεωργική χρήση του (π.χ. Αμπέλια/Αμπελόκηποι, Μάνδρα, Στάνη, Στρούγκα), σε ένα ιστορικό ή μυθολογικό γεγονός (π.χ. Ελλήσποντος, Αλεξάνδρεια), σε τεχνικά έργα (π.χ. Γέφυρα, Φράγμα, Νταμάρια, Καμίνια, Ασβεσταρειό), σε κάποια άλλη χρήση ή γνώρισμα (π.χ. Βίγλα, Σκοπός, Επισκοπή, Κάστρο), σε ονόματα θεών, ηρώων, αγίων (π.χ. Ποσειδωνία, Ηράκλεια, Αγία Κυριακή), σε ονόματα φυτών και ζώων (π.χ. Βατερό/-ά, Δάφνη, Γαϊδουρονήσι, Μελίσσια, Κορακοφωλιά, κ.λπ.), σε λαϊκές αντιλήψεις και δοξασίες (Δρακότρυπα, της Γριάς το Μνήμα, το Κάστρο της Ωριάς κ.λπ.)

Κλείνοντας ο κ. Ντίνας αναφέρθηκε στο τοπωνύμιο Σκούλιαρη. Κατά το μεγάλο λεξικό των ελληνικών οικωνυμίων του καθηγητή Χ. Συμεωνίδη, η Σκούλιαρη (Αγία Κυριακή σήμερα) πήρε το όνομά της από το επώνυμο: *Σκούλλιαρης <σκουλλιάρης ‘’καλλιεργητής λιναριού’’ κι αυτό προέρχεται από τη λέξη σκουλλί (υποκοριστικό του αρχ. ελλην. σκόλλυς ‘’τούφα μαλλιού’’).

Την ορθότητα της ετυμολόγησης του ονόματος ενίσχυσε ο παριστάμενος οθωμανολόγος κ. Κ. Καμπουρίδης, ο οποίος μελέτησε (μαζί με τον Γ. Σαλακίδη) τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα της περιοχής. Το 1500 το χωριό αναφέρεται ως ένας μικρός με αυξανόμενες τάσεις οικισμός που φορολογείται με τον ‘’φόρο της δεκάτης’’ για παραγωγή λιναριού.

Τέλος, οι παριστάμεοι μεγάλης ηλικίας κάτοικοι του χωριού (Στέργιος Κακούλης τελευταίος γραμματέας της Σκούλιαρης, Βαγγέλης Ζουζός, Μάρκος Στεργιόπουλος, Γιώργος Ζουζός) επιβεβαίωσαν και την ύπαρξη τοπωνυμίου στο χωριό: ‘’πρώην λνάρ(ι)’’. Είναι η περιοχή γύρω (κυρίως κάτω) από το Εξωκλήσι της Αγίας Κυριακής, όπου οι παλαιότεροι Σκουλιαριώτες καλλιεργούσαν λινάρι.

Την εκδήλωση προλόγισαν ο π. Κωνσταντίνος Κώστας (για τη φιλοξενία της στον Ιερό Ναό) και ο κ. Νίκος Τέτος πρόεδρος του Συλλόγου ‘’Η ΤΣΙΟΥΚΑ’’ εκφράζοντας προς τον κ. Κ. Ντίνα και τον κ. Κ. Καμπουρίδη τις ευχαριστίες του Συλλόγου και των παριστάμενων ακροατών.

Με την υπόμνηση φράσης του Αντισθένη ‘’αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις’’ από τον κ. Καθηγητή, αυτόματα η σκέψη μου πήγε στο όνομα Μακεδονία και στον ιστορικό θρήνο του Γένους: ‘’Πήραν την πόλην πήραν την, πήραν τη Σαλονίκη’’, θρήνησε τότε, στα 1453, σύμπας ο Ελληνισμός. Τώρα όμως εάλω η Μακεδονία. Παραδόθηκε εθελουσίως από τους εντεταλμένους να την προστατεύσουν κυβερνήτες της στο κράτος των Σκοπίων και στις ξένες επιταγές.

‘’Κι η πατρίδα μια τοιχογραφία / μ’ επιστρώσεις διαδοχικές φράγκικες ή σλαβικές / που αν τύχει και / βαλθείς για να την αποκαταστήσεις / πας αμέσως φυλακή / και δίνεις λόγο / σ’ ένα πλήθος Εξουσίες ξένες / μέσω της δικής σου πάντοτε, / όπως γίνεται για τις συμφορές’’ (Οδυσσέας Ελύτης, “Φωτόδενδρo”).

Την εκδήλωση παρακολούθησαν με αμείωτο το ενδιαφέρον αρκετός κόσμος (και νεότερων ηλικιών – μεταξύ των ακροατών και μαθήτρια του Δημοτικού Σχολείου Βελβεντού). Από την τοπική Αυτοδιοίκηση ο δημ. Σύμβουλος Νίκος Τέτος. Από την τοπική εκπαίδευση οι δάσκαλοι-εκπαιδευτικοί του Δημοτικού Σχολείου Βελβεντού Στέργιος Τέτος, Άννα Γεωργάκη, Κατερίνα Σόκουτη. Και ο πρώην Δήμαρχος Δήμου (Καποδιστριακού) Βελβεντού Μανώλης Στεργίου.

Ακολούθησε κέρασμα στο αρχονταρίκι, προσφορά του Συλλόγου ‘’Η ΤΣΙΟΥΚΑ’’ και του οπωροπωλείου Αργυρίου Τέτου.