Από τα στοιχεία της οθωμανικής παρακαταθήκης στην περιοχή της Ανατολικής Εορδαίας υπήρξαν οι δώδεκα οθωμανικοί μύλοι, που λειτουργούσαν, αξιοποιώντας τις φυσικές ροές των χειμάρρων που ξεκινούσαν, από τις πηγές του δυτικού Βερμίου και κατέληγαν στον Σουλού ( Εορδαίο ποταμό).
Δυστυχώς για την περιοχή μας κανένας από τους ιστορικούς νερόμυλους δεν καταγράφτηκε ούτε και διασώθηκε φωτογραφικά.. και επιπλέον δεν χαρακτηρίστηκε ούτε ένας διατηρητέος από την ελληνική πολιτεία. Τελευταία στη χώρα μας χρηματοδοτείται από ευρωπαϊκά προγράμματα και ιδιώτες η προσπάθεια να αναστηλωθούν κάποιοι από τους νερόμυλους, που διασώζονται τα ερείπιά τους. Έστω και σήμερα θα έπρεπε να εκτιμηθεί η μεγάλη ιστορική και λαογραφική τους αξία.
Είναι γνωστό, ότι η πατρίδα των νερόμυλων, σύμφωνα με τον γεωγράφο Στράβωνα, ήταν ο Πόντος, αφού εκεί περιγράφεται ο πρώτος νερόμυλος με το όνομα υδραλέτης, το 64 π.χ. στα αρχαία Κάβειρα της Νεοκαισάρειας του Πόντου.
Γι αυτό και οι Πόντιοι αγάπησαν και τραγούδησαν διαχρονικά τον υδρόμυλό τους ( χαμελέτεν)
Νε, παιδία, ντο λέτεν, πάμε ‘ς σην χαμελέτεν κλέφτουμε κ’ έναν κορίτσ’ κανάν τιδέν μη λέτεν…
Μετά το 1922 με τον ερχομό τους οι πρόσφυγες στην Ελλάδα βρήκαν τους νερόμυλους να λειτουργούν με Τούρκους ιδιοκτήτες . Κάποιους ς από αυτούς τους επιδιόρθωσαν και τους λειτούργησαν οι ίδιοι ,έχοντας την εμπειρία από τους μύλους της πατρίδας τους.
Συνομιλώντας με τους γεροντότερους του χωριού άκουγα πολλές φορές για τους περίφημους μύλους ,που βρήκαν στον περίγυρο του Ανατολικού .Οι ξεριζωμένοι πρόσφυγες, όταν εγκαταστάθηκαν στο τουρκικό τότε Ίνελι (που μεταφράζεται στα ελληνικά βελόνα πεύκου ) μιλούσαν για τους μύλους και τις δοξασίες τους..
Ο πιο κοντινός στο Ανατολικό ήταν χτισμένος στο παλιό τουρκικό χωριό Ινελάκι στη βρύση του Αγίου Χριστόφορου. Η περιοχή αυτή έχει χαρακτηριστεί ως αρχαίο μέρος. Είναι βέβαιο, ότι ο μύλος χτίστηκε μετά το 1453 όταν έπεσε η πόλη και οι ο σουλτάνος εγκατέστησε τούρκους υπηκόους από το Ικόνιο και την Καραμανία στην Εορδαία. Είναι αλήθεια , ότι μέχρι το 1935 λειτουργούσε ο συγκεκριμένος μύλος αξιοποιώντας τα νερά του χειμάρρου που πήγαζαν από τη μάνα του νερού, που οι Τούρκοι την ονόμαζαν ίνελι -Σού . Μ’ αυτήν την μαρτυρία το νερό αργότερα κατοχυρώθηκε με δικαστική απόφαση ως πηγή στους κατοίκους του Ανατολικού. Από τότε ονομάστηκε μάνα του νερού, γιατί πηγάζει από (αρτεσιανή πηγή) ή (πεγαδομάτ’ στα ποντιακά ) και τρέχει αστείρευτα μέχρι τις μέρες μας.
Ο οθωμανικός νερόμυλος του Ανατολικού ήταν ένας από τους δώδεκα νερόμυλους, που λειτουργούσαν στις δυτικές πλαγιές του Βερμίου από το Ανατολικό μέχρι την Ερμακιά. Ήταν χτισμένος στην σημερινή θέση του νέου υδραγωγείου του χωριού, στο χωράφι του Σουμελίδη Νίκου. Τον μύλο αυτό μου τον περιέγραψε ο αείμνηστος γέροντας από το Κόλντερε, Σακκάκος Νίκος .
Ο νερόμυλος αποτελούσε ένα λιθόχτιστο μνημείο λαϊκής ανατολίτικης αρχιτεκτονικής με διαστάσεις πέντε επί οχτώ. Ήταν κατασκευασμένος από ποταμόπετρες και ήταν μονόχωρος με κεραμοσκεπή. Το νερό κατέβαινε από τη μάνα του νερού πάνω από τη θέση πατάτες και γέμιζε μία μεγάλη στέρνα ,που βρίσκονταν στο σημερινό νέο υδραγωγείο. . Από εκεί οδηγούνταν σ’ ένα ξύλινο μυλαύλακα σχήματος Π, που ήταν κατασκευασμένος από σανίδες . Αυτός στηρίζονταν, όπως φαίνεται και στη φωτογραφεία, σε κάθετα ξύλινα υποστυλώματα σχήματος Α. Στο ξεκίνημά του είχε μια σχάρα, που συγκρατούσε ξύλα και σκουπίδια ώστε αυτά να μην εισέρχονται στην φτερωτή. Στη συνέχεια το νερό έπεφτε μέσα σε έναν κωνικό ξύλινο σωλήνα ,που λεγόταν μυλοβάγγελο ή βαρέλι , στα ποντιακά ( ολούχ) . Ο σωλήνας αυτός είχε μήκος έντεκα μέτρα και ήταν στηριγμένος επίσης σε ξύλινα στηρίγματα με ελαφρά κλίση και έριχνε το νερό πάνω στην ξύλινη φτερωτή του μύλου, που ήταν τοποθετημένη σε οριζόντια θέση ( οθωμανικού τύπου) στο κέντρο του Μύλου . Ήταν κατασκευασμένη με ακτίνες δώδεκα πτερυγίων πάνω στις οποίες έπεφτε το νερό, με την φυσική συνεχή ροή που ρυθμίζονταν με ακροφύσι (σιφόνι) προκειμένου να ελέγχεται η δύναμη του νερού πάνω στην φτερωτή.
Η φτερωτή ήταν ένας ξύλινος τροχός με διάμετρο δύο μέτρα στηριγμένη σε χοντρό κάθετο άξονα από ξύλο καστανιάς , που γύριζε πάνω σε έναν πέτρινο ομφαλό. Ο άξονας έδινε κίνηση στον επάνω μονόλιθο (μυλόπετρα), ο οποίος ρυθμιζόμενος κατάλληλα από τον μυλωνά ρύθμιζε την ποιότητα του αλέσματος.
Οι μυλόπετρες ήταν η καρδιά του νερόμυλου. Ήταν κατασκευασμένες από γρανίτη του Βερμίου και είχαν διάμετρο 120 εκατοστά, Οι μυλόπετρες αυτές κινούνταν μέσα σε ένα μεταλλικό στεφάνι για να μην χύνεται το αλεύρι.
Στον ίδιο δρόμο νερού λειτουργούσε και δεύτερος μύλος του Βλαχάδη Πασχάλη από την Πτολεμαΐδα,που ήταν χτισμένος στη στροφή της σημερινής ΕΡΓΟΜΠΕΤΟΝ. Οι δύο μύλοι μαζί αποτελούσαν συστοιχία του ίδιου χειμάρρου ( δίδυμοι μύλοι) Ο τουρκικός μύλος ήταν ιδιοκτησία του Τούρκου μπέη του Ανατολικού, Γιαχτιά ογλού Γιαρουντάν ο οποίος μετά την ανταλλαγή και την αναχώρηση των Τούρκων, τον Μάρτιο του 1924, τον πούλησε στον Ζησόπουλο ….από τον Άγιο Χριστόφορο. Ο μύλος λειτούργησε μέχρι το 1935 μέχρι που άρχισε να λειτουργεί ο αλευρόμυλος του Φωστηρόπουλου.
Μετά το 1935 ο Ζησόπουλος πήρε τον εξοπλισμό του οθωμανικού μύλου και τον μετέφερε στον Άγιο Χριστόφορο κατασκευάζοντας νέο μύλο στο ρέμα του χωριού.
Μέχρι τότε οι κάτοικοι των γύρω χωριών άλεθαν τα σιτηρά τους και έπαιρναν το αλεύρι έναντι δικαιώματος 10 %.
Σήμερα, 85 χρόνια μετά και με αφορμή τη φωτογραφία, που διέσωσε η αείμνηστη Ολυμπία Κοκκινίδου , αναφέρομαι για πρώτη φορά στην ύπαρξη και λειτουργία του οθωμανικού νερόμυλου του Ανατολικού…! Μια φωτογραφία που μπορεί να αποτελέσει έναυσμα για μια αναστύλωση του όπως και απεικόνισή του ως μέρος του οθωμανικού μουσείου της Πτολεμαΐδας που κάποιοι κάποιοι ρομαντικοί διατεινόμαστε να δημιουργήσουμε…!