Το E-PTOLEMEOS.GR παρουσιάζει μια νέα σειρά ηχητικών ντοκιμαντέρ, και σας προσκαλεί να τα εξερευνήσετε. Έρευνες και συνεντεύξεις με πρόσωπα της διπλανής πόρτας που έχουν κάτι διαφορετικό να μας πουν. Αναζητήστε τα podcasts του E-PTOLEMEOS.GR κάθε πρωί του Σαββάτου.
Χορηγός της σειράς είναι η Wattcrop, εταιρεία του Macquarie Green Investment Group. Η Wattcrop προσηλωμένη στις αρχές της αειφορίας, στοχεύει στην βιώσιμη ανάπτυξη για όλους, και επενδύει σε έργα πράσινης ενέργειας.
Στο 22ο επεισόδιο podcast του e-ptolemeos.gr ο Αντώνης Πουγαρίδης φιλοξενεί τον Θεολόγο από την Πτολεμαΐδα, Κωνσταντίνο Κόττη, ο οποίος τιμά την περιοχή με την πλούσια επιστημονική του δραστηριότητα. Έχει ασχοληθεί ερευνώντας επισταμένως τον Τύμβο Καστά στην Αμφίπολη, μνημείο το οποίο μάλιστα χαρακτηρίζει ως ένα από τα σπουδαιότερα αρχαιολογικά ευρήματα των τελευταίων 50 χρόνων στην Ελληνορωμαϊκή περίοδο, ίσως σπουδαιότερο και αυτού της Βεργίνας! Στο σημερινό επεισόδιο, του ζητήσαμε να μας “ξεναγήσει” στο μνημείο!
Ο επιστήμονας Κωνσταντίνος Κόττης, είναι Θεολόγος με εξειδίκευση στην Ερμηνευτική, στα πεδία της Βυζαντινής Τέχνης και της αρχαίας Ελληνικής θρησκείας – ιδίως της Μακεδονικής Θρησκευτικότητας. Αρθρογραφεί με την ιδιαίτερη πένα του μέσα από τις σελίδες του «Π» και σήμερα φωτίζει με τις γνώσεις του το αρχαιολογικό εύρημα του Τύμβου Καστά, εξηγεί τη μεγάλη σπουδαιότητά του, αναφέρεται στην πολιτικά ταραγμένη περίοδο των ανασκαφών και πως ο Τύμβος “αξιοποιήθηκε” πολιτικά, ενώ πέρασε και μια περίοδος που η ανασκαφή σταμάτησε, όπως και οι συντηρήσεις. Τι όμως αφορά το περίφημο μεγαλειώδες ταφικό μνημείο;
Ο ίδιος ενεπλάκη ερευνητικά με το μνημείο Καστά από το 2015 -2016. Ασχολήθηκε άμεσα και με μεγάλη ένταση με το μνημείο. Αρχικά, προσπαθώντας να προσεγγίσει το ψηφιδωτό του Τύμβου, το οποίο και προσέγγισε με βάση δύο παραμέτρους, την παράμετρο του Ιερού Γάμου και την αποικιακή παράμετρο. Συνεργάστηκε, μάλιστα, με αρκετούς ερευνητές, διαφορετικών επιστημονικών ειδικοτήτων και έχοντας βρεθεί και με μέλη της ανασκαφικής ομάδας, όπου και του ζητήθηκε η γνώμη του, μιας και οι επιστήμονες δυσκολεύονται μέχρι και σήμερα να ερμηνεύσουν το μνημείο.
Το μνημείο, όπως εξηγεί, είναι σημαντικό γιατί δεν υπάρχει επί της ουσίας όμοιο, δεύτερο με τον Τύμβο Καστά. «Είναι αρκετά μεγάλο σε διαστάσεις, περιβάλλεται από έναν τοίχο με επένδυση μαρμάρου, που του δίνει έναν συμβολισμό. Αυτό έχει ένα τεράστιο κόστος, τόσο μεγάλο, που δεν θα μπορούσε να το κάνει κάποιος που ήταν απλά πλούσιος. Είναι ο μεγαλύτερος περίβολος ταφικού μνημείου που υπάρχει, με περίμετρο που αγγίζει το μισό χιλιόμετρο, με σημαντικότατο οικονομικό κόστος. Η μοναδικότητά του έγκειται στο ότι περιλαμβάνει διάφορα στοιχεία όπως ότι περιλαμβάνει ψηφιδωτά (κάτι που δεν ισχύει συνήθως στους μακεδονικούς τάφους), επίσης έχει καρυάτιδες, λιοντάρια στην κορυφή. Πολλά από τα στοιχεία αυτά δεν απαντώνται σε κανένα άλλο μνημείο και αυτό έβαλε σε υποψίες ότι μιλάμε για κάτι άλλο», εξηγεί και προσθέτει:
«Ένα τέτοιο κόστος κατασκευής προδιαθέτει σίγουρα ότι έγινε από το Μακεδονικό Βασίλειο και ήδη διαπιστώθηκε ότι το μνημείο ήταν φτιαγμένο με τέτοιο τρόπο ώστε να εισέρχεται το ηλιακό φως στο σημερινό ηλιοστάσιο. Αυτό σημαίνει ότι συνδέεται οπωσδήποτε με τέτοια φαινόμενα, που υποδηλώνει κάτι τελετουργικό».
Το ερώτημα, ωστόσο, τί είναι αυτό το μνημείο, δεν απαντήθηκε. «Το μνημείο από πλευράς λατρείας, συνδέεται με την λατρεία της Δήμητρας, Περσεφόνης και του Διονύσου. Το κόστος, η χρονολόγηση και η προέλευση της κατασκευής, το συνδέουν με τη Μακεδονία, ως κράτος και συμβολισμό: “Η Μακεδονία ως Μητρόπολη, σε σχέση με τις νέες περιοχές που κατέκτησε ο ελληνικός στρατός”. Και εκείνη την περίοδο δεν κατακτήθηκε απλά η Ασία, αλλά ιδρύονταν και αποικίες. Το μνημείο έχει μυστηριακό και λατρευτικό χαρακτήρα, αλλά έχει πολιτική και αποικιακή διάσταση, κάνοντας μια σύνδεση της Ελλάδας ως Μητέρας, με τα εδάφη που κατέκτησε ο Αλέξανδρος, ως κόρες της. Και υφίσταται, επίσης, μια ιδιαίτερα θεολογική διάσταση, αλλά και μια αποικιακή διάσταση», συνοψίζει.
Τα σενάρια τον Τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου
Κάποια στιγμή θεωρήθηκε λόγω του μεγέθους του, ότι θα μπορούσε να είναι ο Τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο Κωνσταντίνος Κόττης εξηγεί: «Το μνημείο είναι σίγουρα βασιλικό, έγινε με χρήματα του Βασιλείου της Μακεδονίας. Το αν έγινε πριν το θάνατο του ή αμέσως μετά (το 323 πΧ), είναι πολύ καθοριστικό και αυτό δεν μπορεί με ακρίβεια να οριστεί. Στην πρώτη περίπτωση σχετίζεται με την πολιτική του Μ. Αλεξάνδρου και στη δεύτερη περίπτωση σχετίζεται με την πολιτική θεώρηση της Ολυμπιάδας. Η ουσία του πράγματος είναι ότι αν θα μπορούσε να ήταν τάφος του Μ. Αλεξάνδρου, αγνοούν τα θεολογικά δεδομένα. Είναι αλήθεια ότι κρατήθηκε άταφος και ξεκίνησε να μετακινείται προς τη Μακεδονία αλλά εκλάπη ο σωρός και κάποια στιγμή μετά τον Πτολεμαίο Α΄ τοποθετήθηκε σε ένα μνημείο. Όμως ο Μ. Αλέξανδρος ήταν θεοποιημένος, και οι Θεοί δεν θάβονται σε τάφους αλλά τοποθετούνται σε ιερούς χώρους. Ναι μεν ο Αλέξανδρος τάφηκε στην Αλεξάνδρεια, αλλά κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει ποιο μνημείο γινόταν για να τον υποδεχθεί. Όλα όσα έχουν ειπωθεί χωλαίνουν επιστημονικά, θα μπορούσε να γίνει ένα μνημείο που δε θα ταφόταν εκεί. Όλα τα σενάρια χωλαίνουν γιατί αγνοούν βασικά θεολογικά δεδομένα, δεν είναι εύκολη απάντηση», σημειώνει.
Η πολιτική διάσταση της Αμφίπολης και η «εγκατάλειψη»…
Το μνημείο γνώρισε δύο πολιτικές διαστάσεις, η μια είναι στην αρχαιότητα και η δεύτερη αφορά την σύγχρονη πολιτική ιστορία. «Δαπανήθηκαν στην κατασκευή του πολλά χρήματα, καθώς από εκεί ξεκίνησε η ιερή εκστρατεία. Η Αμφίπολη πήρε τεράστια σημασία και το μνημείο έχει και πολιτικό χαρακτήρα. Πολλές πόλεις στην αρχαία Ελλάδα έδιναν σε μνημεία τους πολιτική διάσταση. Σίγουρα από το Φίλιππο και μετά, οι Βασιλείς έχουν και αυτοκρατορική λατρεία. Το γεγονός αυτό δημιούργησε, ωστόσο προβλήματα στη διατήρηση των μνημείων αυτών. Αυτά τα μνημεία είχαν λόγους είτε να τα παρακμάσουν είτε να τα κλείσουν».
Το μνημείο όμως, προκάλεσε πολιτικές και κυβερνητικές κρίσεις μετά την ανάδειξη του, φτάνοντας ο Τύμβος Καστά να αποτελέσει πεδίο πολιτικής αντιπαράθεσης την δεκαετία του 2010, σε μια ταραγμένη περίοδο για τη χώρα. «Η αρχαιολογία και η λαογραφία χρησιμοποιούνται ήδη από τα πρώτα χρόνια του κράτους, με πολιτική διάσταση. Η σύνδεση μνημείων με μεγάλα πρόσωπα της αρχαιότητας, από τη μια προσέλκυε το διεθνές ενδιαφέρον, αλλά από την άλλη δημιουργούσε αντιδράσεις κατεξοχήν από τον αριστερό χώρο. Αντιδράσεις είχε και ο Ανδρόνικος, για τη Βεργίνα, ο Λαζαρίδης το ’80 που συνδέθηκε με την Αμφίπολη και είχε ανακαλύψει τμήμα της περιβόλου. Γενικά, μετά το ‘80 και τα ‘90 η ανασκαφή έπεσε σε πάγωμα, για αυτό η Μακεδονία έμεινε άσκαφτη. Στην Αμφίπολη, όταν έγινε η ανακάλυψη του περιβόλου και βρήκαν το μάρμαρο, κίνησε τεράστιο διεθνές ενδιαφέρον. Το 2015 όταν βρήκαν την είσοδο και είχαν τα στοιχεία, ήταν παραμονές προεδρικών εκλογών. Τότε επιχειρήθηκε η εργαλειοποίησή του από την τότε κυβέρνηση (σ.σ. ΝΔ ΠΑΣΟΚ) αφενός, και αφετέρου πολεμήθηκε το μνημείο ως Μακεδονικό, γιατί ακολουθούνταν προεδρικές εκλογές. Το μνημείο πολεμήθηκε λυσσαλέα, με διάφορες ερμηνείες, αναλόγως τι σύμφερε το ένα ή το άλλο κόμμα εξουσίας. Το μνημείο, ωστόσο είναι μοναδικό, έγινε στα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου και δεν άξιζε την αντιμετώπιση αυτή», λέει ο κ. Κόττης, προσθέτοντας ότι μετά το 2015 (σ.σ. περίοδος ΣΥΡΙΖΑ)έγινε πάγωμα ανασκαφικών εργασιών, έγιναν ελάχιστες ή ανύπαρκτες συντηρήσεις, ενώ προσέθεσε ότι ερχόταν ακόμη και μηχανικοί μήπως και το βάλουν ρωμαϊκών χρόνων, ενώ σημείωσε ότι υπήρχε και «γραμμή» στους αρχαιολόγους, ώστε να μην γίνεται λόγος για τη χρονολόγησή του. Όταν ανέλαβε η ΝΔ, επί ημερών προηγούμενης κυβέρνησης (σ.σ. Κυριάκου Μητσοτάκη), έγιναν ωστόσο κάποιες εργασίες. Αυτό έγινε, σημειώνει, επειδή ανέλαβε η Λ. Μενδώνη, επειδή είναι αρχαιολόγος και γνώριζε τα των αρχαιολογικών αναδείξεων, δείχνοντας μεγάλο ενδιαφέρον για το μνημείο και τη μερική αναστήλωση του περιβόλου ώστε να μπορεί να είναι μερικώς επισκέψιμο, γιατί είχε και έχει ανάγκη αποκατάστασης. Αυτές οι εργασίες ξεκίνησαν το 2019, αλλά με την έλευση του κορονοϊού πάγωσαν για δύο χρόνια. «Αυτό έγινε γιατί ενεπλάκη πολιτικά ως σύμβολο της προηγούμενης κυβέρνησης, με αποτέλεσμα να την «πληρώνει το μνημείο», τόνισε, λέγοντας ωστόσο ότι το μνημείο είδε κάποια πρόοδο, έχει χρηματοδοτηθεί από το ΕΣΠΑ και το αν θα συνεχιστούν εξαρτάται από το ποιος θα τοποθετηθεί στο επόμενο ΥΠ. ΠΟ.
«Η σπουδαιότερη ανακάλυψη των τελευταίων 50 ετών»
Ποια είναι όμως, η σπουδαιότητα του Τύμβου Καστά; Ο κ. Κόττης απαντάει: «Είναι ότι καλύτερο έχει ανακαλυφθεί τα τελευταία 50 χρόνια στην ελληνορωμαϊκή αρχαιολογία. Μετά την ανακάλυψη της Βεργίνας, είναι ό,τι σημαντικότερο έχουμε βρει και ίσως είναι σημαντικότερο από τη Βεργίνα. Όταν δημιουργηθούν οι κατάλληλες προϋποθέσεις θα στρέψει σίγουρα τουρισμό στην Αν. Μακεδονία. Όταν έκλεισε το μνημείο (κλείστηκε από τους Ρωμαίους και σφραγίστηκε με χώμα), αυτό δημιουργούσε μια δομική ενίσχυσή του. Όταν έγινε η ανασκαφή, αφαιρώντας στο χώμα, δημιουργούσε πρόβλημα στη συνοχή του. Μπήκαν υποστυλώσεις για να αντικατασταθεί το χώμα. Το μνημείο, ωστόσο, δέχθηκε επιβάρυνση λόγω χρόνου και λόγω ανασκαφής Λαζαρίδη. Ο σπουδαίος αρχαιολόγος, χωρίς να γνωρίζει τότε, όταν το έσκαβε, τα χώματα που έβγαζε από κάτω τα έριχνε σε μέρος του τύμβου, χωρίς να ξέρει ότι αυτός επιβαρύνθηκε. Αυτό αφαιρέθηκε το χώμα, δημιουργούσε πιέσεις και αστοχίες. Αυτά χρειάζονται ενισχύσεις και όταν ολοκληρωθούν οι αναστηλώσεις να αφαιρεθούν τα υποστηλώματα, το μνημείο θα μπορούσε να είναι μερικώς επισκέψιμο, όχι πριν το 2027» σημειώνει, ενώ το μνημείο σήμερα επισκέπτονται με ειδικές άδειες, ερευνητές, καθηγητές και δημοσιογράφοι.
Κείμενο: Βάσω Σάφη
