Αυτό είναι το πρώτο από δύο άρθρα, τα οποία έχουν ως στόχο να περιγράψουν με απλό και σαφή τρόπο τη μέχρι τώρα πορεία των ερευνών πάνω στο μερικό σκελετό ενός ελέφαντα που βρέθηκε πριν δέκα χρόνια στα αμμορυχεία του Αμυνταίου. Αυτός είναι ο δεύτερος σκελετός ελέφαντα που βρίσκεται στην περιοχή, μετά τον ελέφαντα του Περδίκκα. Σημειώνεται ότι το εν λόγω εύρημα είναι καθαρά παλαιοντολογικό και όχι αρχαιολογικό, αφού μάλλον προέρχεται από μια εποχή που όχι μόνο οι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι δεν είχαν ακόμα εμφανιστεί, ενώ επίσης δεν υπάρχουν ενδείξεις αλληλεπίδρασης με κανένα άλλο είδος ανθρώπων. Αφορμή για τη συγγραφή των άρθρων αυτών στάθηκε η πρόσφατη επιστημονική δημοσίευση των αποτελεσμάτων των πρώτων ερευνών πάνω στο εύρημα από τον γράφοντα, σε συνεργασία με τον Ολλανδό ειδικό στους προϊστορικούς ελέφαντες, Dick Mol. Αιτία, ωστόσο, είναι η σταθερή θέλησή μας να μοιραστούμε με τους πολίτες της Εορδαίας τις τελευταίες εξελίξεις της παλαιοντολογικής έρευνας, η οποία διεξάγεται τα τελευταία χρόνια στη περιοχή, καθώς η παλαιοντολογία αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της (προ)ιστορικής μας κληρονομιάς.
Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Το 2005 ο συντοπίτης μας κ. Ι. Καρίδης εντόπισε ορισμένα πολύ μεγάλα οστά στο αμμορυχείο του, το οποίο βρίσκεται στα ορυχεία του Αμυνταίου (Εικ. 1). Αμέσως σταμάτησε η εκσκαφή και ειδοποιήθηκε το προσωπικό του Παλαιοντολογικού και Ιστορικού Μουσείου Πτολεμαΐδας. Δυστυχώς, δεν ήταν δυνατό να πραγματοποιηθεί συστηματική ανασκαφή, καθώς το εύρημα είχε ήδη αφαιρεθεί από τη θέση του, οπότε έγινε προσπάθεια να συλλεχθούν κατά το δυνατόν περισσότερα από τα διασωθέντα οστά του. Το 2013 ξεκίνησε ο καθαρισμός του ευρήματος από το προσωπικό του Μουσείου, ο οποίος διήρκησε περίπου ένα χρόνο. Ο καθαρισμός ήταν μια πολύ επίπονη διαδικασία, καθότι τα οστά του ελέφαντα ήταν καλυμμένα από ένα πολύ σκληρό ίζημα. Στη συνέχεια χρειάστηκε ακόμη ενάμισης περίπου χρόνος επιστημονικών μελετών για να δοθούν απαντήσεις στα ερωτήματα που προέκυψαν.
Όπως προαναφέρθηκε, ο σκελετός του ελέφαντα του Αμυνταίου είναι δυστυχώς ατελής και κατεστραμμένος από τον εκσκαφέα που τον έφερε στο φως. Παρόλα αυτά, ορισμένα οστά διατηρούνται ανέπαφα, όπως επίσης και τα δόντια, αλλά και μέρος από τους χαυλιόδοντες. Ο σκελετός ενός ενήλικου ελέφαντα φέρει πάνω από 300 οστά. Από τον ελέφαντα του Αμυνταίου καταφέραμε να περισώσουμε και να προσδιορίσουμε περίπου το 20% από αυτά (Εικ. 2).
Βάσει της μορφολογίας των δοντιών (Εικ. 3) και ιστολογικών μετρήσεων στους χαυλιόδοντες, ο σκελετός αποδίδεται στον “ελέφαντα με τους ίσιους χαυλιόδοντες” ή αλλιώς “αρχαϊκό ελέφαντα” (για λόγους συντομίας θα αναφερόμαστε από εδώ και στο εξής με το επιστημονικό του όνομα, Elephas antiquus). Πρόκειται για ένα αρκετά διαδεδομένο είδος ελέφαντα, το εύρος τη εξάπλωσής του οποίου εκτίνονταν από τη Ιβηρική χερσόνησο μέχρι την Ιαπωνία. Εισήλθε στην Ευρώπη πριν από περίπου 800.000 χρόνια και εξαφανίστηκε οριστικά πριν από 30-40.000 χρόνια, με ορισμένους από του τελευταίους πληθυσμούς να αναφέρονται από τη κοιλάδα του Πηνειού.
Προκειμένου να προσδιορίσουμε την ηλικία του ελέφαντα στεφόμαστε και πάλι στα δόντια. Βάσει της φθοράς των δοντιών, ο ελέφαντας του Αμυνταίου θα πρέπει να ήταν 45-47 ετών. Η εκτίμηση αυτή στηρίζεται και από στοιχεία προερχόμενα από τον σκελετό, τα οποία υποδεικνύουν ότι το ζώο διένυε την πέμπτη δεκαετία της ζωής του. Συνεπώς, ο ελέφαντας θα πρέπει να είχε ήδη διανύσει την περίοδο της ακμής του και να βρίσκονταν στην ωριμότητα, καθώς ακόμα και οι πιο γηραιοί σύγχρονοι ελέφαντες δεν ξεπερνούν κατά πολύ τα 60 χρόνια.
Για τον υπολογισμό του ύψους του ελέφαντα του Αμυνταίου χρησιμοποιήθηκε η δεξιά κερκίδα και η ωλένη, με συνολικό μήκος 92 και 97,5 εκατοστά αντίστοιχα. Συγκρίνοντας το μήκος αυτών των οστών με τα ίδια οστά από άλλους, περισσότερο πλήρεις, σκελετούς ελεφάντων και μαμούθ από όλο τον κόσμο, συμπεραίνεται ότι το ύψος του σκελετού θα έπρεπε να είναι κοντά στα 3,4 μέτρα. Προσθέτοντας περίπου 5% για τους μαλακούς ιστούς (δέρμα, λιπώδης σόλα ποδιών κλπ.) φτάνουμε περί τα 3,55 μέτρα, δηλαδή περίπου όσο δυο ενήλικες άνδρες. Αυτό το ύψος μπορεί να φαντάζει εντυπωσιακό, αλλά έχουν βρεθεί άτομα του ίδιου είδους που έφταναν και, ενδεχομένως, ξεπερνούσαν τα τέσσερα μέτρα.
Βάσει αυτού του ύψους και των διαστάσεων (διάμετρος, μήκος) από ορισμένα άλλα οστά του σκελετού εκτιμάται ότι το βάρος του ελέφαντα του Αμυνταίου θα ξεπερνούσε τους εννέα τόνους. Αυτό σημαίνει ότι ο ελέφαντας του Αμυνταίου ήταν βαρύτερος από τους περισσότερους σύγχρονους ελέφαντες. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι οι μεγαλύτεροι Αφρικανικοί ελέφαντες ζυγίζουν περί τους έξι τόνους ενώ οι Ασιατικοί ελέφαντες τρεις με τέσσερις τόνους.
Οι αρσενικοί ελέφαντες διαθέτουν χαυλιόδοντες οι οποίοι είναι μεγαλύτεροι σε μήκος και διάμετρο από τα θηλυκά, τους οποίους χρησιμοποιούν για επίδειξη, αλλά και για τις μεταξύ τους μάχες. Ο ελέφαντας του Αμυνταίου, με μια μέγιστη διάμετρο χαυλιοδόντων 20,6 εκ., είχε έναν από τους πιο παχείς χαυλιόδοντες που έχουν βρεθεί για αυτό το είδος (ένας ακόμα πιο μεγάλος χαυλιόδοντας, από διαφορετικό ελέφαντα, εκτίθεται στο Μουσείο της Πτολεμαΐδας). Επιπλέον, οι θηλυκοί ελέφαντες του είδους Ε. antiquus σπάνια ξεπερνούσαν τα τρία μέτρα σε ύψος. Επομένως, ο ελέφαντας του Αμυνταίου, με ύψος πάνω από 3,5 μέτρα, θα πρέπει να κοιτούσε αφ’ υψηλού οποιοδήποτε θηλυκό.
Συνοψίζοντας, συμπεραίνουμε ότι πρόκειται για το σκελετό ενός μεσήλικα αρσενικού “αρχαϊκού” ελέφαντα (Elephas antiquus) ο οποίος είχε ύψος πάνω από 3,5 μέτρα και βάρος πάνω από 9.000 κιλά (Εικ. 4). Στο επόμενο άρθρο, την επόμενη εβδομάδα, θα συζητήσουμε σχετικά με τις ασθένειες από τις οποίες υπέφερε και τους πιθανούς λόγους του θανάτου του. Επίσης θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε το περιβάλλον μέσα στο οποίο έζησε και θα γνωρίσουμε το πιο σημαντικό οστό από όλο το σκελετό.
Χαράλαμπος Κεβρεκίδης
Βιολόγος, MSc Παλαιοντολογίας, Υποψ. Διδ. LM Πανεπιστημίου του Μονάχου
Επιστημονικός Συνεργάτης του Παλαιοντολογικού-Ιστορικού Μουσείου Πτολεμαΐδας
e-mail: xaralamboskevrekidis@yahoo.gr
Ο σκελετός του ελέφαντα του Αμυνταίου εκτίθεται στο Παλαιοντολογικό-Ιστορικό Μουσείο Πτολεμαΐδας (28ης Οκτωβρίου 1) και είναι επισκέψιμος καθημερινές, τηλ. 24630 54444.
