Η δεκαετία του 90΄ θα εισαχθεί ασφαλώς με ιστορικό επίκεντρο την πτώση των ολοκληρωτικών σοσιαλιστικών καθεστώτων. Μπροστάρης σε αυτήν την αλλαγή, υπήρξε η πτώση της δικτατορίας στη Ρουμανία το 1989. Ακολούθησε η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Για τον Ελληνισμό, τον οποίο είχε πάντα στην καρδιά του ο Μάριος Τόκας, αυτό σήμαινε πρακτικά δύο πράγματα: Το ένα ήταν η μεγάλη ευκαιρία για την ένωση της Κύπρου, με βάση την ένωση του Ανατολικού και Δυτικού Βερολίνου. Το Βερολίνο μετά την πτώση του τείχους, έμοιαζε σαν προφητεία ένωσης της διχοτομημένης Λευκωσίας. Το άλλο, βέβαια, γεγονός, υπήρξε η ανάδυση του μακεδονικού προβλήματος, απόρροια της διάλυσης της μετά τον Τίτο Γιουγκοσλαβίας. Αυτό απετέλεσε μια συγκυρία, ώστε να λατρευτούν παλαιότερα τραγούδια από δίσκους όπως το «Σεργιάνι στον Κόσμο» του Γ. Μαρκόπουλου και να δισκογραφηθούν τραγούδια με εθνικές αναφορές τα οποία παρέμεναν στο συρτάρι.
Το πρόβλημα στην σταδιοδρομία του Τόκα, ήταν ότι οι μεγάλες επιτυχίες του, τον είχαν οδηγήσει σε μια συνθετική δραστηριότητα με καθαρά ερωτικό στίγμα. Μέσα του, όμως, δεν το έκρυβε, έφερε τον Μίκη, αλλά και το πιο δωρικό λαϊκό τραγούδι. Και κάποια στιγμή αυτό θα έπρεπε να το εκφράσει, παρότι ο πρώτος δίσκος του στη δεκαετία του 90΄, ήταν και πάλι ερωτικός. Αναφερόμαστε στο «Στάζεις Έρωτα» (MINOS, 1991), και τη συνεργασία του συνθέτη με τον Τόλη Βοσκόπουλο. Στίχους έγραψαν οι δύο έως τότε βασικοί στιχουργοί με τους οποίους ο Τόκας είχε συνεργαστεί, δηλαδή ο Σ. Αλιβιζάτος και ο Α. Νεοφυτίδης, αλλά και άλλοι όπως ο Κ. Φασουλάς, η Α. Αργυρού καθώς και από ένα τραγούδι οι Γ. Πάριος και Ν. Δημητράτος. Το ομώνυμο τραγούδι του δίσκου, όπως και το «Βαρέθηκα» («Βαρέθηκα, δεν ξέρω ποιος θα μπορούσε να σ’ αντέξει, εσύ κατάντησες κι αυτό το “σ’ αγαπώ” μια κουρασμένη λέξη»), υπήρξαν οι σημαντικές επιτυχίες της δουλειάς αυτής, μαζί με την επανεκτέλεση του όμορφου, πραγματικά, «Πάμε» («Πάμε/ να σ’ έχω αγκαλιά μαζί σου να κοιμάμαι/ πάμε/ έγιν’ ο κόσμος μια σταλιά κι εγώ τονε φοβάμαι, πάμε»), το οποίο είχε ερμηνεύσει πρώτη η Κωνσταντίνα το 1987. Ο δίσκος αυτός έχει πολύ προσεγμένες ενορχηστρώσεις, αλλά είναι, μάλλον, ανέμπνευστος, με την πομπώδη ερμηνεία του Τόλη να τον χαρακτηρίζει.
Την επόμενη χρονιά, ασφαλώς, θα γραφτεί ένας δίσκος ο οποίος έγραψε Ιστορία. Μιλάμε, βέβαια, για την «Εθνική μας μοναξιά». Ο Μητροπάνος ήταν μια ιδιαίτερη περίπτωση. Ταυτιζόμενος με το ΚΚΕ, αλλά όχι και με τις γραμμές του στις οποίες ασκούσε κριτική, είχε μια φωνή η οποία λατρεύθηκε στο ευρύτερο λαϊκό κοινό και την πίστα. Όμως ο ίδιος ζητούσε να τραγουδήσει άλλα πράγματα, για τα οποία καμία εταιρία δεν ρίσκαρε. Έμεινε πρώτο όνομα σε εταιρίες οι οποίες παρήκμαζαν λόγω της γιγάντωσης της MINOS. Δύο εξαιρετικές συνεργασίες για τις οποίες ήταν περήφανος, δεν περπάτησαν όσο έπρεπε: «Τα Πικροσάββατα» με τους Μ. Θεοδωράκη και Λ. Παπαδόπουλο και «Τα Νυχτέρια μας» με τους Σ. Κουγιουμτζή και Λ. Τεάζη. Η αλλαγή εταιρίας έφερε τον Μητροπάνο στην κραταιά MINOS, όμως εκεί δεν ήταν, δικαίως, το πρώτο όνομα. Οι δίσκοι του αυτής της περιόδου λίγα πράγματα κατάφεραν να δώσουν. Μέχρι που ήρθε ο Μάριος Τόκας, στη συγκυρία του Μακεδονικού. Όπως είπε ο Μητροπάνος, τότε, στον Λ. Παπαδόπουλο «Επιτέλους μου έκατσε». Το «Σ΄ αναζητώ στη Σαλλονίκη», ένα τραγούδι που είχε γραφτεί χρόνια πριν αλλά είχε απορρίψει τους στίχους οι Χ. Αλεξίου, ακούστηκε παντού. Μεγάλη επιτυχία έκαναν πολλά τραγούδια του δίσκου, κυρίως αυτά των οποίων οι στίχοι ανήκουν, στον Φίλιππο Γράψα, όπως το «Μια στάση εδώ», το ομώνυμο του δίσκου και το «Πως μου μιλάς». Από τα τραγούδια των άλλων στιχουργών άρεσε, ιδιαίτερα, η β΄ εκτέλεση του «Θάλασσες», το «Κράτα καρδιά μου ενός λεπρού σιγή», του Κ. Φασουλά και το «Ένα παράπονο» του Σ. Αλιβιζάτου.
Από εκείνη την στιγμή άρχισε τόσο η αναβάθμιση του Δ. Μητροπάνου, αφού πέρασε και σε ένα άλλο κοινό, όσο και έγινε γνωστό το όνομα του Τόκα στον κόσμο, αφού μέχρι πριν ήξεραν πολλά τραγούδια του χωρίς, μάλλον, τον ίδιο. Την επόμενη χρονιά, θα συνεργαστεί με την Αλέκα Κανελίδου στα «Δίδυμα Φεγγάρια» (ΕΜΙ, 1993). Στον δίσκο αυτό θα δώσει 5 τραγούδια, εκ των οποίων το ομώνυμο, σε στίχους Κ. Φασουλά, θα γνωρίσει, δίκαια, μεγάλη αποδοχή.
Η συνεργασία αυτή, σε τους στίχους (πλην ενός) του Φ. Γράψα, θα συνεχισθεί και στον «Παρέα μ΄ένα ήλιο», (MINOS-EMI, 1994), ο οποίος θα σαρώσει, επίσης, αλλά με το κοινό αυτή τη φορά υποψιασμένο. Το αυθεντικό και δωρικό λαϊκό συνάντησε και πάλι άξιες συνθέσεις και ενορχηστρώσεις. Τα «Λαδάδικα» και το «Ζεϊμπέκικο του Αρχάγγελου», έμειναν αθάνατα, αρκετά ακούστηκε και «Η επιστροφή του Ασώτου». Αλλά και η μπαλάντα, είδος στο οποίο δεν φημίζονταν ο Μητροπάνος, μας έδωσαν, τουλάχιστον, δύο εξαιρετικά τραγούδια: «Τον Αύγουστο που μου χρωστάς» και «Πάντα επιστρέφεις εδώ».
Το 1995 θα δώσει σημαντικές επιτυχίες στην ανερχόμενη, τότε, Κατερίνα Κούκα με τον δίσκο «Δεν σκοτώνουν την αγάπη με την πρώτη αφορμή», όπου επιτυχία θα γίνει το «Αν δεν γεννηθείς αστέρι» και τα χορευτικά «Μύκονος» και «Σήκω να χορέψουμε». Όμορφο τραγούδι, θυμίζοντας συνεργασίες με τον Πάριο, είναι και το «Χαμένο Όνειρο». Την ίδια χρονιά θα γράψει με την Τάνια Τσανακλίδου το παιδικό δίσκο «Άρες, μάρες, κουκουνάρες», σε στίχους Φώντα Λάδη (ΕΜΙ). Θα γνωρίσει στο ευρύ κοινό τον Στέλιο Διονυσίου, δημιουργώντας το «Με όνομα βαρύ σαν Ιστορία» (MINOS, 1997). Το ομώνυμο, αλλά κυρίως το «Ψηλά τα χέρια», αμφότερα του Φ. Γράψα, θα γίνουν μεγάλες επιτυχίες άμεσα, ενώ θα ακουστεί ιδιαίτερα και το «Θα τη χωθώ σε κάποιο μπαρ», σε στίχους του Β. Φρίγκη.
Είναι πραγματικά δύσκολο να αναφερθούμε εκτενέστερα στις συνεργασίες του μετά το 1997. Ο ίδιος αγαπούσε πολύ το «Θεογενήτωρ Μαρία» (MINOS, 1998, ). Έκανε επιτυχίες οι οποίες επένδυσαν τηλεοπτικές σειρές όπως το «Βίος Ανθόσπαρτος», με τον Μανόλη Μητσία σε στίχους του συνθέτη (MINOS, 1998) και το εξαιρετικό η «Αγάπη ήρθε από μακριά», σε στίχους Φ. Γράψα (Columbia, 2003). Μπήκε δυναμικά στον 21ο αιώνα, συνεργαζόμενος με τον Π. Τερζή στο «Θέλω να πω» (MINOS-EMI, 2001), με τραγούδια όπως το «Φαντάσου», σε στίχους Κ. Φασουλά. Πολύ αξιόλογο τραγούδι είναι το ζεϊμπέκικο «Σαν σημαδέψεις αετό» με τον Θέμη Αδαμαντίδη σε στίχους Σ. Χαρίτου από το «Σε πρώτο πλάνο» (MINOS-EMI, 2006). Εξαιρετικό είναι το ορχηστικό Fontana Amorosa (Eros, 2006). Τελευταίος εν ζωή δίσκος υπήρξε το «Άσπρο μαντήλι ανέμιζε» με τον Βασίλη Σκουλά σε στίχους Κ. Φασουλά (LEGEND, 2007). Έφυγε στις 27 Απριλίου του 2008, χτυπημένος από νεοπλασία, όχι μόνο ως μεγάλος συνθέτης, αλλά και ως εξαίρετος Έλληνας. Τον αποχαιρετούμε με στίχους, τους οποίους τραγούδησε ο Β. Σκουλάς: «Ανάμεσα στον ήλιο και τη μπόρα βαδίζω μια μεγάλη ανηφόρα/ Εκεί βρεθήκαμε κι εμείς σε λάθος ώρα ανάμεσα στον ήλιο και τη μπόρα»
Κόττης Κωνσταντίνος