Σε ένα διεθνές περιβάλλον αυξανόμενων πιέσεων στην ελευθερία της έκφρασης, την αυτονομία της γνώσης και τη θεσμική δεοντολογία, η πρόσφατη απειλή του προέδρου Τραμπ προς το πανεπιστήμιο Χάρβαρντ εγείρει σοβαρές ανησυχίες για τη διατήρηση της ακαδημαϊκής ανεξαρτησίας ως θεμελιακού πυλώνα του δημοκρατικού πολιτεύματος. Η εξαγγελία περί ενδεχόμενης κατάργησης του φορολογικού καθεστώτος του ιδρύματος, σε συνδυασμό με την απόφαση της ομοσπονδιακής κυβέρνησης να αναστείλει επιχορηγήσεις ύψους πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων, μετά την άρνηση της πανεπιστημιακής διοίκησης να υιοθετήσει τις επιταγές της εκτελεστικής εξουσίας, καθιστά ορατό τον κίνδυνο αποδυνάμωσης των θεσμικών εγγυήσεων της πανεπιστημιακής ελευθερίας.
Η προσπάθεια εξαναγκασμού ενός κορυφαίου ακαδημαϊκού ιδρύματος να συμμορφωθεί με κρατικά προαπαιτούμενα πολιτικής ορθότητας μετατοπίζει τη λειτουργία της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης από τον πλουραλιστικό διάλογο σε σχήματα πειθάρχησης. Οι απαιτήσεις για κατάργηση προγραμμάτων ενίσχυσης της διαφορετικότητας, για ιδεολογικό έλεγχο των φοιτητικών και διδακτικών απόψεων, καθώς και για ευθυγράμμιση με τις κυβερνητικές αφηγήσεις διεθνούς πολιτικής, υπερβαίνουν κάθε θεσμική αρμοδιότητα. Αντιπροσωπεύουν μια μορφή διαχειριστικού πατερναλισμού που επιδιώκει τον έλεγχο του πνευματικού πεδίου μέσω μονομερούς επιβολής.
Η ακαδημαϊκή ελευθερία δεν αποτελεί παραχωρημένο προνόμιο, αλλά συνταγματικά κατοχυρωμένη προϋπόθεση για την παραγωγή επιστημονικής γνώσης και την καλλιέργεια της κοινωνικής αυτογνωσίας. Η απόπειρα εργαλειοποίησης της ερευνητικής και διδακτικής δραστηριότητας βάσει ιδεολογικών κριτηρίων συγκλίνει με αυταρχικές πρακτικές που αντιβαίνουν στις αρχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Όταν η πολιτική εξουσία αξιώνει την ευθυγράμμιση των πανεπιστημίων με την επίσημη κρατική γραμμή, ή όταν συνδέει τη χρηματοδότησή τους με τη συμμόρφωση σε τέτοιες απαιτήσεις, τίθεται εν αμφιβόλω η θεσμική συνύπαρξη πλουραλισμού, αυτονομίας και ελέγχου των εξουσιών.
Το Χάρβαρντ, παρά την έκθεσή του σε σοβαρές οικονομικές κυρώσεις, επέλεξε να υπερασπιστεί την ακαδημαϊκή του αυτοτέλεια. Η στάση αυτή υπερβαίνει τη θεσμική ανταπόκριση και αποκτά συμβολική βαρύτητα: επανατοποθετεί την πανεπιστημιακή κοινότητα ως φορέα ανεμπόδιστης παραγωγής και μετάδοσης γνώσης. Ο πρόεδρος του ιδρύματος, Άλαν Γκάρμπερ, επανέλαβε σε δημόσια επιστολή τη δέσμευση του πανεπιστημίου στα συνταγματικά του δικαιώματα, ενώ οι νομικοί του εκπρόσωποι απάντησαν στις πιέσεις με ρητή επίκληση της Πρώτης Τροπολογίας του Συντάγματος, που κατοχυρώνει την ελευθερία της έκφρασης και την πνευματική αυτονομία. Η αναφορά αυτή υπογραμμίζει ότι το αντικείμενο της διαμάχης δεν αφορά μια διοικητική λειτουργία, αλλά αγγίζει την ουσία της γνώσης ως πεδίου ελεύθερης και αναστοχαστικής συγκρότησης.
Η στοχοποίηση της ακαδημαϊκής ανεξαρτησίας εντάσσεται σε μια ευρύτερη τάση αποδυνάμωσης των πανεπιστημίων ως αυτόνομων και κοινωνικά νομιμοποιημένων χώρων σκέψης. Η μετατροπή τους σε αντιπάλους της κυβερνητικής εξουσίας ενέχει τον κίνδυνο διολίσθησης σε καθεστώτα ελέγχου της γνωσιακής παραγωγής και απομείωσης της πνευματικής ελευθερίας. Το επίμαχο σημείο δεν έγκειται στη διαφωνία επί επιμέρους γεωπολιτικών θέσεων. Εδράζεται στην απειλή κατά της επιστημονικής ουδετερότητας και της θεσμικής ανεξαρτησίας, οι οποίες διακυβεύονται όταν η οικονομική επιβίωση των πανεπιστημίων εξαρτάται από την υιοθέτηση κρατικά επιβεβλημένων θέσεων.
Η στάση του Χάρβαρντ συνιστά πράξη θεσμικής αντίστασης, αλλά και αναγνώριση της ευθύνης των πανεπιστημίων να διαφυλάσσουν την πνευματική ανεξαρτησία και να εγγυώνται συνθήκες ελεύθερης επιστημονικής αναζήτησης. Η άρνηση συμμόρφωσης υπενθυμίζει ότι η ελευθερία της σκέψης και η μεθοδολογική αυστηρότητα δεν είναι διαπραγματεύσιμα μεγέθη. Η ακαδημαϊκή κοινότητα καλείται να υπερασπιστεί το δικαίωμα στην αμφισβήτηση, στην πολυφωνία και στην αναστοχαστική γνώση, ανεξάρτητα από τις περιστασιακές απαιτήσεις της εκτελεστικής εξουσίας. Η έννοια της κανονιστικής νομιμοφροσύνης -δηλαδή της συμμόρφωσης προς τον κρατικό λόγο ως άκριτη και θεσμικά επιβεβλημένη υπακοή- δεν έχει θέση στον χώρο της γνώσης, ο οποίος προϋποθέτει ηθική ενσυναίσθηση και εννοιολογική αυτενέργεια.
Το κρίσιμο ερώτημα, επομένως, δεν αφορά τη διατήρηση των προνομίων ενός ιδρύματος όπως το Χάρβαρντ, ούτε εξαντλείται στη διαμάχη μεταξύ αντιθετικών πολιτικών στρατοπέδων. Το καίριο διακύβευμα αγγίζει τον ίδιο τον ρόλο των πανεπιστημίων ως εστιών κριτικού αναστοχασμού. Εκεί όπου υποχωρεί η ανεξαρτησία της σκέψης, εγκαθιδρύεται η κυριαρχία της εξουσίας επί της συνείδησης. Η πανεπιστημιακή γνώση δεν μπορεί να λειτουργεί ως θεραπαινίδα της εκτελεστικής ισχύος. Η επιστήμη, για να διατηρήσει την αποστολή της, οφείλει να μένει ανυπότακτη.
Γράφει ο Αντώνης-Μάριος ΠαΠαγιώτης, e-κοδόμος.
Δόκιμος Ψυχολόγος / Υπό διαμόρφωση Ψυχοθεραπευτής – σε μακρά θεραπεία με την ακαδημαϊκή κοινότητα
Ο ίδιος, κινείται μεταξύ ετερόκλητων ακαδημαϊκών και επαγγελματικών πεδίων, με σταθερό προσανατολισμό στην ψυχολογία και την ψυχοθεραπεία. Η εμπειρία του στον ανθρωπιστικό τομέα αποδεικνύεται μετασχηματιστική, ενώ η ενεργή του παρουσία στον χώρο της επικοινωνίας, του πολιτικού και ψηφιακού μάρκετινγκ συνεχίζει να τροφοδοτεί τις συνθετικές του αναζητήσεις. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζουν στις ψυχολογικές, κοινωνικές και πολιτισμικές επιπτώσεις των τεχνολογικά διαμεσολαβημένων αλληλεπιδράσεων.
