Κάθε χρόνο, κατά το Δωδεκαήμερο (24/12-8/1) η Δυτική Μακεδονία γιορτάζει (‘πρέπει’, όπως λέμε στην διάλεκτο της περιοχής). Πανάρχαια παγανιστικά έθιμα του χειμερινού ηλιοστασίου, που ενώθηκαν με αρχαιοελληνικές και ρωμαικές γιορτές (πχ Σατουρνάλια) και, μετέπειτα, μπολιάστηκαν με τις Χριστιανικές παραδόσεις, αναβιώνουν σαν ζωντανή αυθεντική παράδοση (όχι σαν κακόγουστο φολκλόρ) με κλαρίνα, χάλκινα, άριστο τοπικό κρασί, άφθονους μεζέδες και πολύ χορό.
Η προσμονή ξεκινά με τα κουδούνια (‘γκδούνια’) που χτυπουν παρέες παιδιών σε πολλά χωριά της περιοχής από αρχές Δεκέμβρη μέχρι 22/12. Συνεχίζεται μέχρι και τις 23/12 με τις γουρνοχαρές σε όλη την περιοχή, π.χ., την γιορτή Τσιγαρίδας στην Εράτυρα και γουρνοχαρά στην Κορυφή Κοζάνης στις 18/12/2023.
Τα δρώμενα συγκεντρώνονται στις εξής ενότητες:
Α) Κολιαντα-φωτιές στις 23/12 (νομοί Φλώρινας, Καστοριάς, επαρχία Βοίου),
Β) Σούρβα-Μπουμπουσιάρια-καρναβάλια (30/12-2/1 και 5-6/1) στην επαρχία Βοίου και εν μέρει στον νομό Καστοριάς.
Γ) Ραγκουτσάρια (6-8/1) στην Καστοριά
Δ) Μωμόγεροι, ποντιακό έθιμο κυρίως σε χωριά της Κοζάνης όλο το Δωδεκαήμερο.
Το πρόγραμμα του Δωδεκαήμερου είναι πλούσιο, οι αποστάσεις μικρές (το πολύ σε ακτίνα 60 χμ για τα περισσότερα δρώμενα) και η φιλοξενία αξεπέραστη:
23/12: Το βράδυ Κόλιαντα στην Σιάτιστα, Εράτυρα, Γαλατινή, Βλάστη, Καρδιά και διάφορες πόλεις και χωριά της Δυτικής Μακεδονίας.
23/12: Το βράδυ Κλαδαριές (φωτιές) στην Σιάτιστα και το Μικρόκαστρο Κοζάνης.
23/12: Το βράδυ Φωτιές στην Φλώρινα και και πολλά χωριά της (πχ Αγ. Παντελεήμων, Αετός, Βαρικό, Πεδινό).
23/12- Φωτιές στην περιοχή Πρεσπών(23/12: Τρίγωνο, Βατοχώρι, Κώττας, 24/12: Αγ. Γερμανός, Λευκώνας, Ανταρτικό, 30/12: Πύλη, Ψαράδες, 7/1: Λαιμός).
23/12: Το βράδυ Κόλεντα και Μπουμπούνες (φωτιές) σe πολλά χωριά της Καστοριάς (πχ Κορησός, Μακροχώρι, Βέργα, Μεσοποταμίας, Χαλάρα, Χιλιόδενδρο, Βυσσινιά, Μεταμόρφωση, Κολοκυνθού, Τοιχιό, Λιθιά, Δισπηλιό, Μαυροχώρι, Μανιάκοι, Πολυκάρπη)
25-26/12: Μωμόγεροι στον Αγ. Δημήτριο και στον Τετράλοφο Κοζάνης.
26/12: Γουρνοχαρές στην Νεάπολη και τον Αυγερινό Κοζάνης.
28-29/12: Μωμόγεροι στην Σκήτη Κοζάνης.
30/12: Σούρουβα στην Σιάτιστα και στο Μικρόκαστρο Κοζάνης, Σούρβα στην Εράτυρα.
31/12: Καμήλα στην Αιανή Κοζάνης.
31/12-2/1: Ιανουαρίου Καρναβάλι/Πατερίτσα στο Άργος Ορεστικό.
31/12-1/1: Καρναβάλι στο Βαρικό Φλώρινας.
31/12-1/1: Μωμόγεροι στα Αλωνάκια Κοζάνης.
1-2/1: Μωμόγεροι στο Πρωτοχώρι Κοζάνης.
1-2/1: Μπουμπουσιάρια στην Εράτυρα, Μπουμπαραίοι στο Επταχώρι Καστοριάς.
1/1: Ρουγκατσάρια/Κουδουνάδες/Μπουμπουσιάρια στη Γαλατινή, Μπουμπουσιάρια στην Βλάστη, στον Πελεκάνο και το Εμπόριο Κοζάνης, Χορός της γκαχελώνας στο Μικρόκαστρο Κοζάνης, Αργκουτσάρια στην Κλεισούρα Καστοριάς, Μπουμπάρια στον Παπαγιάννη Φλώρινας, Καπεταναραίοι στο Πλατανόρρευμα Κοζάνης, Ρουγκατσάρια σε χωριά των Γρεβενών (π.χ. Αγ. Γεώργιος, Κληματάκι, Παλιουριά, Αμυγδαλιές, Μ. Σειρήνι).
2/1: Καρναβάλι στην Γέρμα Καστοριάς.
1/1: Μωμόγεροι στο Ρυάκιο Κοζάνης.
5-6/1: Μπουμπουσιάρια στην Σιάτιστα.
7/1: Μωμόγεροι στην Μεσοποταμία Καστοριάς.
6-8/1: Ραγκουτσάρια στην Καστοριά. 8/1 Πατερίτσα: παρέλαση μπουλουκιών.
Επειδή ουσιαστικά φέτος ξαναζωντανεύουν τα δρώμενα μετά την πανδημία, καλύτερα να ρωτήσετε τους Δήμους/Κοινότητες για το πρόγραμμα στα μικρότερα χωριά (στις κωμοπόλεις και στις πόλεις θα γίνουν κανονικά). Μην υποτιμάτε όμως τα μικρά μέρη: θα βρείτε αυθεντικότητα και ζεστασιά που ενίοτε χάνεται στις πόλεις.
Αν ενδιαφέρεστε για παραπάνω πληροφορίες, μπορείτε να επισκεφθείτε την η-έκθεση φωτογραφίας και σχετικό κείμενο για το Δωδεκαήμερο στον σύνδεσμο: https://aiia.csd.auth.gr/macedonia-celebrates/
Για καλύτερη επαφή με την μουσική παράδοση της περιοχής, μπορείτε να δείτε (και να ακούσετε):
- 300+ τραγούδια καταγεγραμμένα στην Εράτυρα (τοπικά, της Δ. Μακεδονίας ή πανελλαδικής εμβέλειας).
Βλέπε κείμενα στο https://aiia.csd.auth.gr/songs-of-western-macedonia-eratyra-kozanis/ ή κανάλι youtube https://www.youtube.com/channel/UC0Vwgzx0zZv86-mqBkcd9Lg
- 133 ορχηστρικούς σκοπούς με χάλκινα: https://aiia.csd.auth.gr/songs-of-western-macedonia-eratyra-kozanis/
Όσοι θέλουν να συνδυάσουν τον πολιτισμό με την φύση, μπορούν να δουν οδοιπορικές διαδρομές στα βουνά της Δ. Μακεδονίας (ορεινός άξονας Βούρινο-Σινιάτσικο-Μουρίκι) στην σελίδα https://aiia.csd.auth.gr/hiking-guide-of-western-macedonia/
Όσοι πιστοί προσέλθετε!
Αν στα Κάλαντα δεν σας δώσουν τα δώρα (κόλιαντα) που δικαιούστε, μπορείτε να τους τα ψάλετε:
…και αν δεν έχεις κόλιαντα, δώς μας ένα κορίτσι.
Και τι το θέλεις γάιδαρε το ξένο το κορίτσι;
Να το τσιμπώ, να το φιλώ, να με ζεσταίνει το βράδυ!
ή το αμίμητο:
Αφέντη μου στην κάπα σου εννιά χιλιάδες ψείρες!
Άλλες γεννούν, άλλες κλωσσούν και άλλες αυγομαζώνουν,
και άλλες τον Θεό παρακαλούν να μην τις ζεματίσουν.
Δεν χρειάζεστε πολλά-πολλά να συμμετέχετε στα δρώμενα. Στις 2/1 στα Μπουμπουσιάρια της Εράτυρας, εσείς και η παρέα σας βάζετε το σακάκι ανάποδα, αφήνετε έξω το ένα μανίκι, βάφεστε πρόχειρα με φούμο ή στάχτη, βάζετε την τραγιάσκα ανάποδα (αυτό έκαναν οι παλιότεροι) και χορεύετε. Η μουσική πανδαισία θα σας συναρπάσει: σττην πλατεία (παζάρι) 5-6 μπάντες χάλκινων παίζουν άλλο σκοπό η καθε μία: το Αηβασιλιάτικο, τον Λούκα, την Γάιντα, τον Μπερντέ, την Ματσκαντάνα, Σαμπαϊ καί ότι άλλο τραβάει η καρδιά των πολλών παρεών μπουμπουσιαριών (και της παρέας σας).
Τα Ραγκουτσάρια της Καστοριάς κλείνουν το Δωδεκαήμερο την Πατερίτσα (8/1) με τον καλύτερο τρόπο: μιά ατελείωτη παρέλαση από μπάντες χάλκινων και ‘μπουλουκιών’ ραγκουτσάρηδων που γεμίζουν τους κεντρικούς δρόμους της πόλης, από την πλατεία Ομονοίας, μέχρι το Ντολτσό.
Ι. Πήτας
Καθηγητής Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης
