Η αποκατάσταση των εδαφών που χρησιμοποιούνται για την εξόρυξη ορυκτών – μεταλλευμάτων σε όλο τον κόσμο αποτελεί υποχρέωση των φορέων που έχουν την ευθύνη των εκμεταλλεύσεων αυτών προς τις τοπικές κοινωνίες. Είναι υποχρέωση προς την ίδια τη φύση, της οποίας τα χαρακτηριστικά αλλοιώνονται και θα πρέπει να επανέλθουν στην πρότερη ή ακόμα και σε καλύτερη κατάσταση με σκοπό την επαναφορά της ισορροπίας στο οικοσύστημα. Εκτός όμως από ζήτημα περιβαλλοντικό είναι παράλληλα και κοινωνικοοικονομικό, δεδομένου ότι στις περιοχές αυτές ζούσαν και θα πρέπει να συνεχίσουν να ζουν και να εργάζονται άνθρωποι.
Η υποχρέωση βέβαια αυτή της αποκατάστασης δεν συμψηφίζεται επ’ ουδενί με τις ανταποδοτικές παροχές (π.χ. ανταποδοτικά τέλη εξόρυξης, κοινωνικές παροχές, θέσεις εργασίας κ.λπ.) που καταβάλλουν οι φορείς εκμετάλλευσης των εδαφών αυτών προς τις τοπικές κοινωνίες έναντι της φθοράς (καταστροφή υδροφόρου ορίζοντα, απώλεια γεωργικής γης, μόλυνση του περιβάλλοντος κ.λπ.) που υφίστανται οι τελευταίες όσο διαρκεί η εξορυκτική δραστηριότητα.
Οι πλέον συνήθεις πρακτικές αποκατάστασης που εφαρμόζονται για τις εκτάσεις που σταδιακά αποδεσμεύονται είναι η απόδοση των εδαφών για γεωργική ή δασική καλλιέργεια, η δημιουργία υδροβιότοπων και τεχνητών λιμνών, η κατασκευή τεχνολογικών πάρκων, οι αναδασώσεις και γενικά η ανάπτυξη τουριστικών, αθλητικών και ψυχαγωγικών υποδομών και δραστηριοτήτων. Σε αρκετές περιπτώσεις επίσης οι εκτάσεις διατίθενται για την εγκατάσταση οικισμών που μετακινήθηκαν λόγω της δέσμευσης νέων πεδίων εξόρυξης.
Το θέμα αυτό απασχολεί έντονα την κοινωνία και τους φορείς της Δυτικής Μακεδονίας και αποτελεί βασική συνιστώσα του συνολικού ενεργειακού ζητήματος και κυρίως της επόμενης μέρας μετά την ολοκλήρωση της εξορυκτικής δραστηριότητας. Ουσιαστικά αποτελεί βασική παράμετρο διαμόρφωσης ενός νέου βιώσιμου παραγωγικού προτύπου στην περιοχή.
Στην προσπάθεια αυτή δεν είναι απαραίτητο να ανακαλύψουμε εκ νέου τον τροχό, αλλά να δούμε καλές πρακτικές που εφαρμόστηκαν σε άλλες περιοχές του κόσμου και να σχεδιάσουμε και εφαρμόσουμε τις πλέον κατάλληλες για την περίπτωση του δικού μας λεκανοπεδίου.
Το παράδειγμα της περιοχής της LUSATIA που βρίσκεται στη Γερμανία (πρώην Ανατολική), στην οποία ο λιγνίτης εξορύσσεται από το 1924, θα μπορούσε να είναι ένα από αυτά.
Από το 2000 έως το 2010 η Internationale Bauausstellung (IBA) or Internationale Architecture Exhibition (http://www.iba-see2010.de), η οποία είναι Γερμανικός φορέας που ασχολείται με τον αστικό σχεδιασμό και την αρχιτεκτονική, σχεδίασε 30 έργα (projects) – τα περισσότερα των οποίων υλοποιήθηκαν – που είχαν ως σκοπό την οικονομική, πολιτιστική και περιβαλλοντική αναβάθμιση της εξορυκτικής περιοχής της LUSATIA κατά τη φάση του απαιτούμενου δομικού μετασχηματισμού της.
Μερικά από αυτά παρουσιάζονται στη συνέχεια και στοιχειοθετούν ότι ανάλογος σχεδιασμός αποκατάστασης είναι εφικτός και για την περιοχή του δικού μας λεκανοπεδίου εξόρυξης λιγνίτη, αρκεί να υπάρξει προγραμματική συμφωνία όλων των ενδιαφερομένων μερών και συντονισμός των προσπαθειών σε κεντρικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο.
«Προοπτική στη λιμναία περιοχή»
Μεταξύ Δρέσδης και Βερολίνου, αναδύεται το τοπίο της μεγαλύτερης τεχνητής λίμνης στην Ευρώπη. Τα λιγνιτικά πεδία της Lusatia μετατρέπονται στη λιμναία περιοχή της Lusatia. Οι εντυπωσιακοί κρατήρες που έμειναν πίσω όταν οι τεράστιοι εκσκαφείς εξόρυξαν τον λιγνίτη από τη γη έχουν τώρα πλημμυρίσει. Το πρώην σεληνιακό τοπίο μεταμορφώθηκε σε έναν «υδάτινο κόσμο» τριάντα λιμνών, δέκα εκ των οποίων συνδέονται με πλωτά κανάλια. Ακριβώς στο κέντρο βρίσκεται το «Σύμβολο της λιμναίας περιοχής της Lusatia», ένα σαφές σύμβολο του μέλλοντος που προσφέρει πανοραμική θέα του τοπίου της λίμνης.
«Ξαπλωμένος Πύργος του Άιφελ στη Lusatia»
Μισό χιλιόμετρο μήκους, η εγκαταλειμμένη F60 χαλασμένη γέφυρα μεταφοράς στο Lichterfeld κοντά στο Finsterwalde είναι η μεγαλύτερη κατασκευή εξόρυξης που υπήρξε ποτέ. Λίγες παρόμοιες γέφυρες χρησιμοποιούνται ακόμα για επιφανειακά ορυχεία στην Λουσατία σήμερα. Η γέφυρα Lichterfeld έχει μετατραπεί σε «ορυχείο για επισκέπτες», μια ατμομηχανή για την ανάπτυξη του τουρισμού στην περιοχή – «Η παράδοση γίνεται καινοτομία».
«Μετατροπή σταθμού ηλεκτροπαραγωγής»
Λόγω του πεδινού ανάγλυφου της Κάτω Lusatia, οι δύο καμινάδες του σταθμούPlessa, με ύψος πάνω από 100 μέτρα και οι δύο, είναι ορατές από μεγάλη απόσταση. Τουλάχιστον 80 ετών, αυτές οι επιβλητικές κατασκευές είναι από τους παλαιότερους λιγνιτικούς σταθμούς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην Ευρώπη. Τώρα αυτός «ο καθεδρικός ναός της εργασίας» είναι μια μονάδα ηλεκτροπαραγωγής ανοικτή για τους επισκέπτες – με καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, ένα εστιατόριο, και εμπορικές χρήσεις σχεδιασμένες για το μέλλον του. Σήμερα, η παλιά μονάδα ηλεκτροπαραγωγής παρέχει μια πολύ διαφορετική πηγή ενέργειας!
«Καθεδρικοί Ναοί Ηλεκτροπαραγωγής & κατιφέδες»
Η Marga, η παλαιότερη κηπούπολη της Γερμανίας, ήταν για πολλά χρόνια μια ξεχασμένη «Ωραία Κοιμωμένη». Αφού «ξύπνησε» κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, έχει πλέον επανέλθει στην πλήρη δόξα της, καθώς το γειτονικό βιομηχανικό πάρκο στο Brieske του Senftenberg έχει διαμορφωθεί σε μια καινοτόμο περιοχή για τη νέα ενεργειακή οικονομία. Η κηπούπολη και η βιομηχανική περιοχή ενσαρκώνουν την ιδέα της διασύνδεσης των χώρων εργασίας και κατοικίας.
«Ήλιος, αέρας και βιομάζα»
Για την Lusatia, μια «Ενεργειακή περιοχή« με μακρά παράδοση στην εξόρυξη λιγνίτη, φαίνεται να είναι ζωτικής σημασίας η ενεργειακή οικονομία και στο μέλλον – αλλά με ένα διαφοροποιημένο μείγμα πηγών ενέργειας και μορφών παραγωγής ενέργειας που θα αντικαταστήσει τον λιγνίτη, την προηγούμενη κύρια πηγή ενέργειας. Ως μέρος αυτού του έργου, ένα νέο και άκρως συμβολικό ενεργειακό τοπίο έχει δημιουργηθεί με την επανακαλλιέργεια ενός πρώην επιφανειακού ορυχείου κοντά στο Welzow – όπου η βιομάζα παράγεται με τη χρήση διαφόρων μεθόδων.
«Σχηματισμένο από πάγο και άνθρακα»
Αυτό είναι ένα φαινόμενο τοπίου που βρίσκεται μόνο στο Lusatia: η σειρά λόφων Άνθρακα Muskau μεταξύ της Γερμανίας και της Πολωνίας. Η γεωλογία και η γεωμορφολογία του είναι μοναδική – και είναι επίσης το μέρος όπου ξεκίνησε η εξόρυξη λιγνίτη στην Lusatia. Ο στόχος αυτού του έργου είναι να προστατευθεί το σύνολο αυτού του πολιτιστικού τοπίου και να επιτραπεί στους ανθρώπους να δουν τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των φυσικών διεργασιών και της ανθρώπινης δραστηριότητας.
«Το πνεύμα του τοπίου και η ψυχή της πυραμίδας»
Εκτός από το Βad Muskauer Park, το πάρκο στο Cottbus-Branitz αντιπροσωπεύει την πιο σημαντική δουλειά του Hermann Ludwig Heinrich Fürst von Pückler -Muskau. Αυτό που φαίνεται σαν ένα θαύμα της φύσης ήταν στην πραγματικότητα το αποτέλεσμα προσεκτικού σχεδιασμού του Pückler. Εκτός από τομεταμπαρόκ Παλάτι στην καρδιά του πάρκου – και τις περίφημες πυραμίδες – υπάρχει ένα λιγότερο γνωστό εξωτερικό πάρκο. Ο Pückler ενσωμάτωσε το αγρόκτημα και τις δασικές εκτάσεις γύρω από το πάρκο του στο σχεδιασμό ως ένα είδος «σχεδιασμένου λιβαδιού». Μετά από μια μακρά περίοδο εγκατάλειψης, το εξωτερικό πάρκο τίθεται πάλι προς χρήση.
«Νέα ζωή στις παλιές προκατασκευασμένες πολυκατοικίες»
Στην άκρη του Cottbus βρίσκεται το Sachsendorf-Madlow, η περιοχή με την μεγαλύτερη ανάπτυξη προκατασκευασμένων πολυκατοικιών στο Βραδεμβούργο. Χτισμένο μέσα σε λίγα χρόνια για τους εργαζόμενους που απαιτούνταν από τη βιομηχανία του λιγνίτη και της ενέργειας, έχασε το 50% των κατοίκων της μετά την επανένωση. Αυξήθηκαν τα κενά διαμερίσματα, παραμελήθηκε, δόθηκε αρνητική δημοσιότητα και οι περισσότεροι κάτοικοι αποχώρησαν. Η τάση αυτή καταπολεμήθηκε χρησιμοποιώντας ένα μοντέλο διαδικασίας μετατροπής της πόλης. Σήμερα, έχει πάλι σταθερή ανάπτυξη.
«Ένα οχυρό από το παρελθόν»
Το Σλαβικό οχυρό Raddusch είναι δύσκολο να ξεχαστεί. Βρίσκεται στον αυτοκινητόδρομο προς το Cottbus. Πάνω από χίλια χρόνια πριν, ένα Σλαβικό καταφύγιο φρούριο κτίστηκε σ’ αυτό το σημείο. Τα ερείπια του αρχικού κτηρίου ανακαλύφθηκαν σε μια αρχαιολογική ανασκαφή που προηγήθηκε της λειτουργίας των επιφανειακών ορυχείων Vetschau. Το εξωτερικό είναι ένα αντίγραφο του πρωτότυπου και στεγάζει αρχαιολογικά ευρήματα που ενημερώνουν τους επισκέπτες για τα 10.000 χρόνια πολιτισμού της Lusatia – δείχνοντας ότι η Lusatia έχει μια κληρονομιά πέρα από το βιομηχανικό της παρελθόν.
«Άγρια φυσική ομορφιά»
Μπορεί να ακούγεται περίεργο, αλλά μεγάλες περιοχές των παλιών εδαφών εξόρυξης στην Κάτω Lusatia είναι προστατευόμενοι φυσικοί οικότοποι – και για καλό λόγο. Τα σεληνιακά τοπία που δημιουργούνται από την εξόρυξη είναι μόνο φαινομενικά «νεκρά» – πολλά από αυτά τα εντελώς νέα τοπία είναι βιολογικά πολύ αξιόλογα. Το γυμνό έδαφος που άφησε πίσω του η εξόρυξη γρήγορα ανακτάται από τη φύση – ως βιότοπος για τα ζώα και τα φυτά. Το Wanninchen είναι ένα μέρος όπου η εξέλιξη αυτή γίνεται με μεγάλη ταχύτητα.
«Καταδύσεις σε ένα επιφανειακό ορυχείο»
Επειδή η λίμνη Gräbendorf ήταν η πρώτη της λιμναίας περιοχής της Lusatia και έχει ήδη φτάσει στο στόχο του επιπέδου του νερού της, η ανάπτυξή της προχωρά με γοργό ρυθμό. Αυτό που ξεκίνησε με μια πλωτή σχολή καταδύσεων στην Laasow είναι μια νέα εικόνα της λιμναίας περιοχής της Lusatia, με όλο και περισσότερες από τις λίμνες να ενισχύονται με την προσθήκη ιδιωτικών κατοικιών ή ολόκληρων ακινήτων που επιπλέουν στο νερό.
«Ταξίδι στους γίγαντες»
Παντού στην Lusatia, ο επισκέπτης συναντά τα σύμβολα της λιγνιτικής και ενεργειακής βιομηχανίας – τόσο βαθιά ριζωμένης στη βιομηχανική ιστορία της περιοχής – και τον σαρωτικό μετασχηματισμό της από ένα τεράστιο επιφανειακό ορυχείο σε μια λιμναία περιοχή με δραματική αλλαγή του τοπίου. Μερικά μνημεία της βιομηχανίας – όπως η γέφυρα μεταφοράς F60 στο Lichterfeld – είναι ήδη από τους δημοφιλείς πόλους έλξης επισκεπτών.
Αλλά υπάρχουν ακόμα πολλοί βιομηχανικοί θησαυροί της περιοχής που περιμένουν να «ανακαλυφθούν». Αυτός είναι ο σκοπός της «Ενεργειακής Πολιτιστικής Διαδρομής της Βιομηχανικής Κουλτούρας της Lusatia», η οποία συνδέει δέκα βιομηχανικά αξιοθέατα, ώστε να μπορούν να αξιοποιηθούν ως ενιαία.
«500 χιλιόμετρα στο χρόνο»
Αυτή η πορεία εκτείνεται από το Spreewald, μέσα από τα πάρκα Pückler στο Branitz και Bad Muskau της λιμναίας περιοχής της Lusatia και μέσα από λιβάδια με οπωροφόρα δέντρα προς το Bad Liebenwerda, πρώην ίχνη του βιομηχανικού πολιτισμού και των σεληνιακών τοπίων που άφησε η εξόρυξη λιγνίτη.
Η διαδρομή Fürst Pückler είναι μήκους τουλάχιστον 500 χιλιομέτρων και συνδέει όλα τα τριάντα έργα του IBA, καθώς και πολλά άλλα αξιοθέατα στην περιοχή του Βραδεμβούργου και της Σαξονίας.
