Προσεγγίζοντας κριτικά την ομιλία της Κατερίνας Περιστέρη στην Θεσσαλονίκη για την ανασκαφή στο λόφο Καστά – Γράφει ο Κόττης Κωνσταντίνος

Την Παρασκευή 12 Απριλίου, πραγματοποιήθηκε στην Θεσσαλονίκη ομιλία της αρχαιολόγου Κ. Περιστέρη, επικεφαλής της ανασκαφικής ομάδας του τυμβοποιημένου λόφου Καστά παρά την Αρχαία Αμφίπολη. Η εκδήλωση οργανώθηκε από την δημοτική παράταξη του Δήμου Θεσσαλονίκης «Μένουμε Θεσσαλονίκη», υπό τον δρ. κοινωνιολογίας και συγγραφέα Γ. Ρακκά, η οποία συμμετέχει εκ νέου στις εκλογές για τον Δήμο Θεσσαλονίκης. Υπάρχει ένα ενδιαφέρον παρασκήνιο γύρω από αυτήν την εκδήλωση. Αρχικά ήταν να πραγματοποιηθεί πριν λίγο καιρό με άλλη σύνθεση και άλλα δύο μέλη από την υπόλοιπη ανασκαφική ομάδα. Όμως ελάχιστα πριν την πραγματοποίηση της εκδήλωσης και αφού είχαν τυπωθεί οι σχετικές αφίσες και ανακοινώσεις προς τον τύπο, ο ένας εκ των δύο μελών δήλωσε τελευταία στιγμή κώλυμα. Η αιτιολόγηση όπως λένε δημοσιογραφικές πληροφορίες, είχε να κάνει αρχικά με επίκληση επαγγελματικών υποχρεώσεων, ενώ αργότερα πως υπάρχει σχετική ενυπόγραφη συμφωνία με το ΥΠ.ΠΟ. για την μη δημοσιοποίηση πληροφοριών της ανασκαφικής μελέτης κτλ. Μια δικαιολογία η οποία βέβαια δεν έπεισε κανέναν. Στην πραγματικότητα, ο ένας λόγος είναι οι μη καλές σχέσεις της παράταξης με την κυβέρνηση. Ο δεύτερος λόγος είναι πως το ένα μέλος της ανασκαφικής το οποίο δήλωσε κώλυμα, φέρεται να διατηρεί στενές σχέσεις με το περιβάλλον του Ν. Κοτζιά. Τους δύο αυτούς λόγους, ως πίεση του ΥΠ.ΠΟ. και επιφανών κυβερνητικών στελεχών, τόνισε με πολύ προσεκτικό humor ο συντονιστής της εκδήλωσης δρ. Γεωλογίας Μ. Κατριβάνος. Στην ομιλία παρενέβη ο Σπ. Παυλίδης, ενώ ήταν παρών στην εκδήλωση και ο Γ. Συρίδης, αμφότεροι καθηγητές του ΑΠΘ και μέλη της ανασκαφικής ομάδας.

Στην ίδια την ομιλία, αρχικά η κα Περιστέρη έκανε λόγο για την έναρξη των ανασκαφών το 2012, αν και η ανασκαφή ξεκίνησε το 2011, αφού ήδη οι πρώτες σχετικές δημοσιεύσεις παρουσιάστηκαν στην Συνάντηση για το αρχαιολογικό έργο σε Μακεδονία και Θράκη του 2012 και εκδόθηκαν με καθυστέρηση έξι ετών το 2018 (ΑΕΜΘ 26 [2012], σελ. 531-537). Απαντώντας σε κατηγορίες πως η ανασκαφή έγινε γρήγορα, είπε πως δεν μπορούσε να γίνει αργά και πάντως έγινε προσεκτικά, επικαλούμενη πως ένας μακεδονικός τύμβος δεν μπορεί να μένει για πολύ καιρό ανοικτός λόγω κινδύνου τυμβωρυχίας και έκθεσης σε καιρικά φαινόμενα. Μίλησε για την περίοδο της υπηρεσίας της στην περιοχή από το 2004, όμως απέφυγε να πει πως έως και πρόσφατα αρνούνταν πως στο λόφο Καστά είχε πραγματοποιηθεί γεωσκόπηση με κλήση της τότε Εφόρου Αρχαιοτήτων Καβάλας κας Χ. Κουκούλη, την περίοδο 1997-1999. Μια πρώτη μελέτη της γεωσκόπησης αυτής δημοσιεύθηκε το 2004 (Λ. Πολυμενάκος, Στ. Παπαμαρινόπουλος, Α. Λιόσσης και Χ. Κουκούλη-Χρυσανθακάκη, ‘‘Investigation of a monumental Macedonian tumulus by three dimensional seismic tomography’’, Archaeological Prospection 11 (2004), 145–158), ενώ το 2015 είχαμε μια νέα επεξεργασία των στοιχείων υπο τους Λ. Πολυμενάκο και T. Daryl (‘‘Reevaluating a seismic traveltime tomography survey at Kastas tumulus -Amphipolis, Greece-’’, Journal of Archaeological Science: Reports 4 (2015), 434–446). Το θέμα βέβαια δεν έμεινε εκεί. Οι δίκαιες πιέσεις για αναγνώριση των ως άνω μελετών προφανώς απέδωσαν, αφού τελικά οι μελέτες αυτές μνημονεύθηκαν επίσημα για πρώτη φορά σε δημοσίευση της ανασκαφικής ομάδας το καλοκαίρι του 2018 (Γρ. Τσόκας κ.α., ‘‘ERT imaging of the interior of the huge tumulus of Kastas in Amphipolis (northern Greece)’’, Archaeological Prospection 25, 4 (2018), σελ. 2 στην ψηφιακή έκδοση, και 348 στο περιοδικό).

Στην συνέχεια η ανασκαφέας μνημόνευσε τον Δ. Λαζαρίδη ο οποίος είχε ανασκάψει παλαιότερα τον λόφο (σ.σ. με την πρώιμη ελληνιστική παρέμβαση προέκυψε μια μορφή η οποία αποτελεί ένα λόφο κατά τα 2/3 και ένα τύμβο κατά το 1/3). Ωστόσο ισχυρίσθηκε πως ο εν λόγω δεν είχε βρει τίποτα, «ούτε τον περίβολο»! Είναι απορίας άξιον γιατί η κα Περιστέρη υποστηρίζει το παραπάνω. Ο αείμνηστος Δ. Λαζαρίδης, το 1965 ανακάλυψε και ανέσκαψε συνολικά 40,80 μ. περιβόλου  (Δ. Λαζαρίδης, «Ανασκαφαί και έρευναι εις Αμφίπολιν», ΠΑΕ 1965 [1967], σελ. 50). Μάλιστα είχε από τότε υπολογίσει την διάμετρο του τύμβου σε 487 μέτρα (σ.σ. σήμερα αυτό έχει προσδιορισθεί επακριβώς στα 497 μ.). Αυτό που δεν εμπεριείχε το τμήμα του περιβόλου το οποίο είχε ανακαλύψει ο Λαζαρίδης ήταν τμήμα περιβόλου το οποία να διασώζει και μαρμάρινη επένδυση από θασιακό μάρμαρο. Τμήματα φέροντα και μαρμάρινη επένδυση ανακαλύφθηκαν στις ανασκαφές μετά το 2011.

Επαναλήφθηκε ως βεβαιότητα πως πρόκειται για έργο του Δεινοκράτη «το οποίο το βλέπουμε και από άλλα έργα που έχει αφήσει». Αναρωτιέμαι από που προκύπτει τόση βεβαιότητα ως προς την απόδοση του μνημείου στον αρχιτέκτονα αυτό και ποια είναι τα άλλα δεινοκράτεια έργα τα οποία έχει αφήσει και με τα οποία υποτίθεται έγινε η σύγκριση; Ο συνεργάτης της ανασκαφής και ειδικός στην γλυπτική του 4^ου αιώνα π.Χ. A. Corso, λέει απλώς «Perhaps he can be identified with Dinocrates» (‘‘The sculptures of the tumulus Kasta near Amphipolis’’, Journal of Intercultural and Interdisciplinary Archaeology 2, 2015, σελ. 220).

Έγινε αναφορά στις σφίγγες, οι οποίες βέβαια πρέπει να πούμε πως δεν είναι απλές σφίγγες, αλλά φέρουν πόλο-κάλαθο επί της κεφαλής. Αγνοείται όμως πως τέτοιες σφίγγες αυτήν την εποχή συναντούμε στην νομισματοκοπία της Αμφίπολης, ενώ πρόσφατα βρέθηκε μια τέτοια σφίγγα σε μορφή ειδωλίου, της ίδιας εποχής, από τάφο στο Bari της Ιταλίας. Αμφότεροι οι τόποι, ούτως ή άλλως γειτνιάζουν με ευρύτερες περιοχές, τις οποίες οι τοπικοί μύθοι συνδέουν με την Αρπαγή της Περσεφόνης και φυσικά την Μητρώα λατρεία. Οι γλυπτές Κόρες πάλι, επίσης με πόλο – κάλαθο, για άλλη μια φορά παρουσιάστηκαν ως «Καρυάτιδες». Για λόγους δεοντολογίας δεν πρέπει να αφήσουμε απαρατήρητο, το ότι όχι για πρώτη φορά παρουσιάζονται τα γλυπτά του Καστά χωρίς αναφορά στον μελετητή τους A. Corso.

Ειπώθηκε πως το μνημείο έκλεισε από τους Ρωμαίους ή τους τελευταίους Μακεδόνες, δηλαδή κάπου +- στο 168 π.Χ. και την Μάχη της Πύδνας. Άραγε αυτό με τι στοιχεία τεκμηριώνεται; Για να γίνει κατανοητή η πλήρης σύγχυση η οποία επικρατεί στο θέμα αυτό στην ομάδα, ο αρχιτέκτονας της ομάδας Μ. Λεφαντζής, ανέφερε σε ομιλία του στον Ασπρόπυργο κατά τον Ιούνιο του 2018, πως η σφράγιση του μνημείου κυμαίνεται σε μια περίοδο «από το 100 π.Χ έως τον 1^ο αιώνα μ.Χ., δεν ξέρουμε ακριβώς πότε έγινε αυτή η κατάχωση».

Η ανασκαφέας επισήμανε την όντως καθυστέρηση της χρηματοδότησης μέσω ΕΣΠΑ του μνημείου. Αυτή η έγκριση, αφορά εργασίες πολυεπίπεδες ύψους 1.500.000 €, οι οποίες βέβαια δεν φτάνουν «ούτε για ζήτω», για ένα τέτοιας κλίμακας τυμβοποιημένο λόφο (χωρίς στα προβλεπόμενα να υπολογίζεται η συνέχεια της πολύπαθης ανασκαφής). Απλά το παραπάνω ποσό εγκρίθηκε μετα πολλών εμποδίων ως στάχτη στα μάτια του κόσμου λόγω της τεράστιας πίεσης για το μνημείο, αλλά και της στάσης του περιφερειάρχη Απ. Τζιτζικώστα, ο οποίος είχε δηλώσει πως το σχετικό κονδύλιο δεν επρόκειτο να διατεθεί αλλού. Μάλιστα προσέλαβε ως άμισθη σύμβουλο του την κα Περιστέρη, η οποία πρέπει να πούμε πως κατέρχεται, πλέον, στο πλευρό του ως υποψήφια περιφερειακή σύμβουλος. Φυσικά η κυβέρνηση έκανε ότι μπορούσε για να μην προχωρήσει και εκταμιευθεί το συγκεκριμένο κονδύλιο για πολλούς λόγους. Εξάλλου γίνεται κατανοητό, πως μετά και τις επισκέψεις ανώτερων διπλωματικών αξιωματούχων το 2016, η κυβέρνηση είχε ξεκινήσει την διαδικασία η οποία κατέληξε στην συμφωνία των Πρεσπών. Ασφαλώς ένα όντως μοναδικό μνημείο όπως του Καστά, αποτελούσε μέγα εμπόδιο. Για να έχουμε ένα συγκριτικό μέγεθος, το έργο έπρεπε να ξεκινήσει τον Μάρτιο του 2018.

Στην ομιλία έγινε αναφορά στο σκελετικό υλικό, επιβεβαιώνοντας πως η δημοσίευση καταλοίπων από 5 σκελετούς, έγινε από το ΥΠ.ΠΟ για να θολώσει τα νερά. Η ανασκαφέας έκανε λόγο μόνο για ένα σκελετό, αυτόν ο οποίος έχει χρονολογηθεί ως 34-35 ετών. Είναι προφανές πως οι άλλοι σκελετοί, είτε δεν υπήρξαν ποτέ μέσα στον εσώτατο θάλαμο με το ταφικό όρυγμα, είτε δεν ανήκουν στην β΄ φάση του μνημείου, οπότε και προστίθεται η μακεδονική πόρτα. Το γεγονός του μοναδικού σκελετού από τον οποίο λείπει το κεφάλι και όχι μόνο, η ύπαρξη ταφικού ορύγματος μεγάλων διαστάσεων και με χώρο για τεφροδόχο, είναι στοιχεία τα οποία σε συνδυασμό με την ιδιαιτερότητα του μνημείου, απλά θα γιγάντωναν τις φήμες, ότι δηλαδή στο χώρο αυτό υπήρχε ο Μέγας Αλέξανδρος και η τεφροδόχος του Ηφαιστίωνα. Μια φήμη για την οποία συχνά-πυκνά αρχαιολόγοι επικριτές της ανασκαφής υπαινίχθηκαν εμμέσως πλην σαφώς πως αποτελούσε εσωτερική διαρροή του τότε ΥΠ.ΠΟ. Βέβαια οι πηγές είναι σαφείς για το που θάφτηκε ο Αλέξανδρος. Όμως το ότι μπορεί να είχε ετοιμασθεί χώρος γι΄ αυτόν εντός ως θεοποιημένος, στο πλαίσιο της διεκδίκησης του σκηνώματός του την περίοδο 323-321, σε μια πόλη ιερή και απόλυτα ελεγχόμενη από την Ολυμπιάδα, είναι μια άλλη ιστορία.

Κλείνω με μια τελευταία παρατήρηση: ο υποφαινόμενος, εν μέρει ο A. Corso («In the tumulus Kasta, probably the Sphinxes are meant to express the notions that only the worthy / initiated could go beyond room 1 and that from that point onward the space was sacred to Persephone and Hades») αλλά και εντός του 2018 η πολύπειρη αρχαιολόγος Κ. Ρωμιοπούλου, έχουμε εκφράσει την άποψη πως πιθανότατα έχουμε σε αυτόν τον τύμβο έναν ιερό (μυστηριακό) χώρο ο οποίος πλαισιώνεται με μια ταφή και όχι έναν τάφο, έστω και λαμπρό. Όμως η ιστορία της ανασκαφής του μοναδικού αυτού μνημείου, συνεχίζει να έχει πολλά στοιχεία σε επίπεδο τεκμηρίωσης και δεοντολογίας τα οποία θυμίζουν Ιονέσκο.

konstantinosoa@yahoo.gr